Πολλοί γονείς δυσκολεύονται να πιστέψουν ότι το παιδί τους μπορεί να παρουσιάζει κατάθλιψη και αφήνουν το χρόνο να περάσει.
της Αλεξάνδρας Καππάτου
Ψυχολόγος - Παιδοψυχολόγος - Συγγραφέας
Νομίζουν ότι είναι κάτι παροδικό ή κάτι φυσιολογικό στο πλαίσιο της εφηβείας. Όμως όταν πράγματι υπάρχει κατάθλιψη, το πρόβλημα είναι σοβαρό και χρήζει επαγγελματικής βοήθειας, γιατί κανείς δε μπορεί να προβλέψει τις ενέργειες στις οποίες θα προβεί ο έφηβος ή η έφηβη μέσα στη συχνά σιωπηρή απελπισία του.
Τα συμπτώματα
Τα πιο αντικειμενικά κριτήρια για την κατάθλιψη είναι η ένταση των συμπτωμάτων, η επαναληπτικότητα και η διάρκειά τους. Το ποσοστό των εφήβων με κατάθλιψη σε άλλες χώρες εκτιμάται ότι είναι 5-10%. Δε μπορούμε να πούμε ότι υπάρχουν πολλές εμπεριστατωμένες έρευνες επ’ αυτού στη χώρα μας. Πάντως, έχει υπολογιστεί ότι περίπου 1 στα 5 παιδιά και εφήβους που παραπέμπονται στα παιδοψυχιατρικά τμήματα μπορεί να παρουσιάζουν καταθλιπτικά συμπτώματα. Αυτά είναι πιο συχνά στα κορίτσια παρά στα αγόρια.
Μιλάμε για κατάθλιψη όταν η πλειονότητα από τα παρακάτω συμπτώματα διαρκούν όλη την ημέρα, για διάστημα μεγαλύτερο των 15 ημερών και ένα από τα δυο πρώτα εκδηλώνεται κάθε μέρα. Αυτά μπορεί να είναι κάποια από τα εξής:
•Εμφανή θλίψη σε αντίθεση με προηγούμενες συμπεριφορές. Η θλίψη παρατηρείται συχνά και κρατά πολλή ώρα. Ο έφηβος μπορεί να κλαίει ή να βουρκώνει με το παραμικρό ή πάντως συχνότερα από παλιά.
•Έλλειψη ικανοποίησης ακόμη και για τα πράγματα που του άρεσαν πριν.
•Κλείσιμο στον εαυτό του, απομόνωση από φίλους και γνωστούς, δυσκολία στην επικοινωνία -λέει ότι «δεν τον καταλαβαίνουν» ή «δεν τον ενδιαφέρουν πια».
•Ασυνήθιστη κούραση, συνεχής ανία, έλλειψη δραστηριοτήτων και παθητικότητα -σα να τα βλέπει πλέον όλα άσκοπα ή μάταια.
•Κατά περιόδους αντιδράσεις τρομερού εκνευρισμού, θυμού, εχθρότητας.
•Αίσθημα ενοχής και έλλειψη εκτίμησης για τον εαυτό του.
•Έντονη αντίδραση στην κριτική και στην απόρριψη -υπερευαισθησία.
•Συχνές διαμαρτυρίες για πόνους σε διάφορα σημεία και ψυχοσωματικές μικροενοχλήσεις.
•Ανάλωση πολλών ωρών της ημέρας στο κρεβάτι ή στον καναπέ. Το παιδί μπορεί να κοιτά το ταβάνι συνέχεια.
•Ο έφηβος ή η έφηβη μιλούν ελάχιστα και η φωνή δεν παρουσιάζει εκφραστικές διακυμάνσεις -είναι μονότονη.
•«Κοπάνες» από το σχολείο ή με τη νομιμοποίηση κάποιας αδιαθεσίας που χρησιμοποιεί ως άλλοθι προκειμένου να μην πάει για μάθημα.
•Πτώση βαθμολογίας και επιδόσεων.
•Μειωμένη συγκέντρωση σε σύγκριση με το παρελθόν.
•Άρνηση να πλυθεί και να κάνει μπάνιο.
•Σημαντική αλλαγή κάποιων συνηθειών του -π.χ. ενώ έτρωγε πολύ, του κόβεται η όρεξη ή αντίθετα αρχίζει να τρώει ακατάπαυστα ενώ έτρωγε λίγο.
•Διαταραχές στον ύπνο -κοιμάται άσχημα, έχει αϋπνίες και δεν είναι ικανός/ή να σηκωθεί το πρωί.
•Κάνει κακές σκέψεις και λέει ότι δεν τον/την ενδιαφέρει η ζωή.
Πώς να προλάβετε την κατάθλιψη
Ο έφηβος τη μια στιγμή νιώθει παντοδύναμος και άτρωτος και την άλλη στιγμή «πέφτει η διάθεσή του στο μηδέν». Μπορεί να αρχίσει λοιπόν να νιώθει «ανεπαρκής» ή κοινωνικά αδέξιος/α.
•Αφήστε το παιδί να εκφράζει το πώς νιώθει και ρωτήστε το ποια είναι η άποψη του για τον εαυτό του αλλά και για τους φίλους του.
•Εξηγήστε του ότι κανένας δεν είναι «επαρκής» σε όλους τους τομείς και ότι ειδικά στην εφηβεία όλες και όλοι είναι ανεπαρκείς σε πολλές σφαίρες δραστηριότητας. Απλώς κάποιοι έφηβοι καλύπτουν τις ατέλειές τους προβάλλοντας (π.χ. στην παρέα) τις ατέλειες των άλλων.
•Συζητείστε με το παιδί σας τις ατέλειες των άλλων παιδιών της παρέας του χωρίς να τα κατηγορείτε, αλλά επισημαίνοντας τα σημεία «ανεπάρκειας» ώστε να αντιληφθεί όχι μόνον ότι κανείς δεν είναι τέλειος αλλά και ότι ειδικά στην εφηβεία όλοι φαίνονται ανεπαρκείς σε πάρα πολλούς τομείς.
•Τονίστε ότι το «ικανός» και «επαρκής» έχουν πολύ διαφορετική διαβάθμιση στην εφηβεία -δεν πρέπει να συγκρίνει τον εαυτό του με ενήλικες.
•Η δυσκολία ή η αδυναμία του εφήβου να αλλάξει αντικείμενο αγάπης δηλαδή να περάσει από τους γονείς του σε ένα κορίτσι αν είναι αγόρι και σε ένα αγόρι αν είναι κορίτσι καθώς και η μη αναγνώριση του από τους άλλους, μπορεί να αποτελέσουν στοιχεία της έναρξης της απειλής της κατάθλιψης. Εξηγήστε στο παιδί από νωρίς ότι οι ανθρώπινες σχέσεις και τα μεταβατικά στάδια στην εφηβεία είναι πιο δύσκολα από όσο για τους ενηλίκους.
•Προσανατολίστε τον έφηβό σας διακριτικά σε τομείς στους οποίους έχει καλές επιδόσεις ώστε να αυξηθεί η αυτοεκτίμησή του.
•Τα σοβαρά οικονομικά ή κοινωνικά προβλήματα που αντιμετωπίζει η οικογένεια και επιδρούν στον τρόπο ζωής του εφήβου σε σημαντικό βαθμό, μπορεί να τον επηρεάζουν βαθύτερα από όσο εσάς. Γι αυτό πρέπει να είστε εξαιρετικά προσεκτικοί στη διαχείρισή τους.
•Βοηθήστε τον έφηβό σας να είναι κοινωνικά αποδεκτός. Για το παιδί έχει μεγάλη σημασία να είναι αποδεκτό από τους συνομηλίκους του -στο σχολείο, στη γειτονιά ή στους αθλητικούς ομίλους, στο ωδείο και γενικά όπου συμμετέχει.
•Αν δίνετε στο παιδί την εικόνα ότι ως γονείς νιώθετε αβοήθητοι, προσπαθήστε όσο μπορείτε να ελέγξετε τη συμπεριφορά σας. Το παιδί δεν πρέπει να ζει σε ένα περιβάλλον όπου κυριαρχεί η απελπισία.
•Μάθετε το παιδί σας από μικρό να αναγνωρίζει τα συναισθήματά του αλλά και των άλλων. Έχει σημασία να ξέρει τι το εκνευρίζει και να βρίσκει τρόπους να το χειρίζεται. Ακόμα κι αν δε μπορεί να το χειριστεί, πρέπει πάντως να το αναγνωρίζει και να προσπαθεί να το ελέγξει. Το παιδί π.χ. δε θα παρουσιάσει κατάθλιψη από ένα κακότροπο συμμαθητή που το ενοχλεί, αλλά μπορεί να την παρουσιάσει αν συστηματικά αρνείται να εκδηλώσει το δικό του θυμό του ή να διεκδικήσει τα δικαιώματά του και να «βάλει στη θέση του» εκείνους που το προσβάλλουν.
•Συνηθίστε το παιδί από μικρό σε μια θετική ρουτίνα. Να πλένεται κάθε μέρα, να τακτοποιεί το δωμάτιό του κάθε μέρα, να αθλείται κ.λ.π. Η ρουτίνα βοηθά πολύ και σε φάσεις κατάθλιψης, γιατί ο έφηβος έχει συνηθίσει σε κάποιους ρυθμούς έστω και μηχανικά και έτσι δεν εγκαταλείπει εύκολα τη βασική φροντίδα του εαυτού του.
•Ενθαρρύνετε τον έφηβο να αθλείται, γιατί η άσκηση έχει πολύ θετική επίδραση στην ψυχική διάθεση.
Η αντιμετώπιση
Η απειλή της κατάθλιψης εγκαθίσταται σε μια ιδιαίτερη κατάσταση αλλαγών ή ενός αποχωρισμού που επιδεινώνεται από την ανασφάλεια του μέλλοντος.
Τέτοιες καταστάσεις απότομων αλλαγών είναι ο βίαιος χωρισμός των γονιών, ένα σοβαρό πρόβλημα ασθένειας ή ο θάνατος κάποιου αγαπημένου ατόμου στην οικογένειά σας, τα σοβαρά οικονομικά προβλήματα που επηρεάζουν τη ζωή όλων σας ή αν συμβεί κάποια άλλη απότομη αλλαγή στη ζωή του παιδιού (αν χάσει ένα αγαπημένο του φίλο, αν αλλάξει σχολείο, αν χωρίσει από το αγόρι ή αντίστοιχα από το κορίτσι του κ.λ.π.).
Μετά από τέτοια γεγονότα θα πρέπει να είστε πιο παρατηρητικοί στις αντιδράσεις του/της εφήβου και στον τρόπο που τα ερμηνεύει.
•Αν οι έφηβοι φέρονται επιθετικά ή βίαια ή κάνουν παράτολμα πράγματα παρότι δεν εκδηλώνουν θλίψη, ρωτήστε τους ψύχραιμα «γιατί το έκαναν». Τα παιδιά πολλές φορές φωτίζουν αμέσως το πρόβλημα, λέγοντας απλά «ήμουν στενοχωρημένος». Σε αυτές τις περιπτώσεις πίσω από τα προβλήματα στη συμπεριφορά του υπάρχει καλυμμένη κατάθλιψη.
•Όταν ο ένας γονιός παρουσιάζει κατάθλιψη (περισσότερο εκείνος που έχει το ίδιο φύλο με τον έφηβο), το παιδί είναι πιο πιθανό να παρουσιάσει κατάθλιψη σε σύγκριση με τα παιδιά που κανένας γονιός δεν παρουσιάζει κατάθλιψη. Σε αυτές τις περιπτώσεις οι γονείς πρέπει να έχουν περισσότερο «το νου τους» για τυχόν συμπτώματα κατάθλιψης από το παιδί, χωρίς όμως και να αποδίδουν σε αυτήν οποιαδήποτε μελαγχολία του.
•Η κατάθλιψη στον έφηβο είναι ένα πρόβλημα που αντιμετωπίζεται αποτελεσματικά, όπως και στους ενηλίκους. Αρκεί όμως να γίνει αντιληπτό.
•Ζητείστε από τον έφηβο σας να συμβουλευτείτε μαζί ή μόνος του έναν ειδικό.
•Μην αφήνετε το χρόνο να περνά. Η κατάθλιψη δεν εξατμίζεται. Πιθανά αν την αφήσετε, να επιδεινωθεί.
•Η αντιμετώπιση περιλαμβάνει ψυχοθεραπεία και πιθανά φαρμακευτική υποστήριξη ανάλογα με την ένταση του προβλήματος και την εκτίμηση του ειδικού.
Η απόπειρα αυτοκτονίας
Σε διάφορες ευρωπαϊκές χώρες η αυτοκτονία αναφέρεται ως δεύτερη ή τρίτη αιτία θανάτου στην ηλικιακή ομάδα των εφήβων.
Ο δείκτης αυτοκτονιών στη χώρα μας, στην εφηβεία αλλά και σε όλες τις ηλικιακές ομάδες γενικά, είναι από τους χαμηλότερους στον κόσμο. Όμως σε γενικές γραμμές δεν αποτελεί πρόβλημα που ο γονιός μπορεί να διαγράψει από τις έγνοιες του.
Αν και η κατάσταση στην Ελλάδα δεν είναι απόλυτα σαφής, πρέπει να έχουμε κατά νου ότι σε άλλες χώρες όπως μας δείχνουν οι έρευνες πχ. στη Γαλλία, το 8% των κοριτσιών και το 5% των αγοριών έχουν κάνει τουλάχιστον μια απόπειρα αυτοκτονίας. Επίσης στο 30-50% των περιπτώσεων αυτών ύστερα από μια απόπειρα, ακολουθεί σύντομα και δεύτερη.
Η απόπειρα αυτοκτονίας συνιστά μια εμφανή διάσταση βίας για τον ίδιο τον έφηβο καθώς και για το περιβάλλον του. Ο έφηβος «χτυπά, τραυματίζει, τιμωρεί» το σώμα του, που γίνεται πηγή ζωής κατά την περίοδο της εφηβείας και διαμέσου του σώματός του χτυπά την κοινωνία και τους δικούς του ανθρώπους.
Πάρα πολλά παιδιά εφηβικής ηλικίας περνούν περιόδους έντονης θλίψης και λένε συχνά «δεν αντέχω τη ζωή μου». Ο γονιός είναι δύσκολο να ξέρει με σιγουριά τι ακριβώς έχει το παιδί στο μυαλό του όταν λέει τέτοιες κουβέντες. Φοβάται ότι το παιδί του θα κάνει απόπειρα αυτοκτονίας, ενώ συνήθως έχει να κάνει με μια συνηθισμένη εφηβική κρίση απογοήτευσης. Η κατάσταση είναι σοβαρότερη όταν το παιδί παρουσιάζει κατάθλιψη ή άλλη διαταραχή -κάτι που οι γονείς πιθανόν να μην έχουν αντιληφθεί. Σε αυτήν την περίπτωση, ασήμαντες δυσάρεστες εξελίξεις, όπως ένα συνηθισμένο «μάλωμα» για τους βαθμούς, μπορεί να κάνουν τον έφηβο να περάσει τα όρια και να πραγματοποιήσει την απειλή ότι θα σκοτωθεί -να προχωρήσει δηλαδή σε απόπειρα αυτοκτονίας.
Τι μπορεί να φταίει
Όλοι οι έφηβοι νιώθουν κατά καιρούς ανάξιοι ή ασήμαντοι. Άλλοτε φταίει μια ερωτική απόρριψη, άλλοτε οι χαμηλοί βαθμοί, το διαζύγιο των γονιών, η μετακόμιση και απομάκρυνση κάποιων φίλων κ.λ.π.
Μια σειρά από γεγονότα που φαντάζουν ίσως και επουσιώδη στα μάτια των γονιών, ή πάντως όχι τραγικά, μπορούν να πυροδοτήσουν ακραίες ή και δραματικές αντιδράσεις στον έφηβο. Όσο περισσότερα προβλήματα έχει ήδη το παιδί, τόσο πιο έντονα μπορεί να αντιδράσει σε κάτι σχετικά ασήμαντο. Συνήθως όμως ευθύνεται κάποια λανθάνουσα διαταραχή ή κατάθλιψη, δηλαδή ένα ψυχικό ζήτημα του παιδιού που δεν αντιλαμβάνεται ο γονιός ή και το παιδί. Αυτή η άγνοια δεν είναι απαραίτητο να οφείλεται σε αμέλεια του γονιού. Μπορεί να οφείλεται και στο γεγονός ότι το παιδί συχνά δε δίνει «σημάδια» που να θορυβούν τους γονείς.
Επίσης, μερικές φορές φταίει το γεγονός ότι ο έφηβος αισθάνεται παραμελημένος -κάτι που μπορεί να είναι αλήθεια, αλλά μπορεί και να αποτελεί δική του ψευδαίσθηση. Σε αυτή την περίπτωση, η απόπειρα αυτοκτονίας είναι μια απόπειρα του αγοριού ή του κοριτσιού να προσελκύσει ουσιαστικά την προσοχή εκείνων που τον ή την ενδιαφέρουν.
Οι γονείς θα πρέπει να θορυβηθούν και να αναζητήσουν οπωσδήποτε τη βοήθεια ειδικού αν συμβαίνει κάτι από τα εξής:
•Το παιδί εκφράζει σκέψεις αυτοκτονίας.
•Δείχνει να μην ικανοποιείται με τίποτε, δεν έχει όρεξη για φαγητό, φέρεται άτονα ή πολύ εκνευρισμένα, φέρνει χαμηλούς βαθμούς, παραμελεί την εμφάνισή του και γενικά δείχνει καταθλιπτικό.
•Το παιδί φέρεται αυτοκαταστροφικά χωρίς να εκφράζει σκέψεις θανάτου. Αν, για παράδειγμα, το αγόρι καπνίζει, πίνει, οδηγεί μοτοσικλέτα με επικίνδυνο τρόπο, φέρεται εν γένει ριψοκίνδυνα κ.λ.π. πιθανόν με αυτή την συμπεριφορά του να εκθέτει τη ζωή του σε κίνδυνο χωρίς να συνειδητοποιεί ότι επιδιώκει το θάνατό του.
•Αν το παιδί κάνει απόπειρα αυτοκτονίας, οι γονείς πρέπει να απευθυνθούν οπωσδήποτε σε ειδικό, ακόμα κι αν νομίζουν ότι το πρόβλημα ξεπεράστηκε.
•Αν υπάρχει κατάθλιψη, το παιδί πρέπει να έχει ειδική φροντίδα. Το ίδιο και οι γονείς, για να το στηρίξουν σωστά.
Παράλληλα με τη βοήθεια που θα παράσχει ο ειδικός, οι γονείς πρέπει:
•να στηρίξετε το παιδί σας
•να του δείχνετε την αγάπη σας
•να συζητάτε μαζί του
•να μιλήσετε ανοικτά για την απόπειρα αυτοκτονίας που έκανε ή τις απόψεις του για αυτό το θέμα
•Να το προτρέψετε να σας μιλά για το πώς νιώθει
•Να τονώνετε την αυτοεκτίμησή του
•Να μην του ασκείτε κριτική λέγοντάς του «πόσο λάθος αισθάνεται» ή «γιατί το έκανε αυτό» και «σας στενοχώρησε» κ.λ.π.
•Να μην εκλάβετε την ηρεμία του ως ένδειξη ότι δε χρειάζεται πλέον άλλη υποστήριξη και ότι το πρόβλημα έχει λυθεί
