Τη νύχτα μεταξύ της 19ης και 20ης Ιανουαρίου 1990 γράφτηκε μια από τις χειρότερες τραγωδίες στην ιστορία του Αζερμπαιτζάν. Στην πρωτεύουσα του, το Μπακού, εισέβαλαν μάχιμες μονάδες του σοβιετικού στρατού, οι οποίες κατέστειλαν βίαια την επιθυμία του λαού του Αζερμπαϊτζάν για ανεξαρτησία.
Εκείνη τη νύχτα, οι μονάδες του Σοβιετικού Στρατού, οι οποίες έφτασαν από άλλες περιοχές της Σοβιετικής Ένωσης και αριθμούσαν πάνω από 20 χιλιάδες άτομα, εισήλθαν στην πόλη του Μπακού, χωρίς τη συγκατάθεση της Κυβέρνησης του Αζερμπαϊτζάν, προκειμένου να εξοντώσουν το κίνημα για την ανεξαρτησία και για να διατηρηθεί στην εξουσία του Αζερμπαϊτζάν το Κομμουνιστικό Κόμμα. Τα στρατεύματα εκτέλεσαν βάναυσα όχι μόνο τους ηγέτες του κινήματος για την ανεξαρτησία, αλλά και απλούς κατοίκους του Μπακού, ενώ δε λυπήθηκαν ούτε γυναίκες και παιδιά.
Ως αποτέλεσμα αυτής της στρατιωτικής δράσης εναντίον του αμάχου πληθυσμού, 137 πολίτες σκοτώθηκαν και 744 άτομα τραυματίστηκαν, 841 συνελήφθησαν παράνομα. Τα σοβιετικά στρατεύματα κατέστρεψαν 200 διαμερίσματα και σπίτια, 80 οχήματα, μεταξύ των οποίων και ασθενοφόρο, και μεγάλο αριθμό ιδιωτικών και δημόσιων ιδιοκτησιών.
Τα γεγονότα που έλαβαν χώρα στις 20 Ιανουαρίου 1990 στο Μπακού θα μείνουν για πάντα στη μνήμη των κατοίκων της πόλης, αλλά και ολόκληρου του λαού του Αζερμπαϊτζάν, ως το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα της βίας που ασκήθηκε από την κρατική εξουσία πάνω στο δικό της λαό. Είναι σημαντικό να τονίσουμε ότι αυτή ήταν η πρώτη φορά στην ιστορία της πρώην Σοβιετικής Ένωσης που οι στρατιωτικές δυνάμεις χρησιμοποιήθηκαν εναντίον του λαού.
Η βιαιότητα, με την οποία τα Σοβιετικά στρατεύματα διέπραξαν εγκλήματα κατά των αμάχων τη νύχτα μεταξύ 19 και 20 Ιανουαρίου στο Μπακού, ήταν πρωτοφανής. Οι κάτοικοι του Μπακού, όσο και ολόκληρος ο πληθυσμός του Αζερμπαϊτζάν, σοκαρίστηκαν με τα γεγονότα. Οι άνθρωποι δεν μπορούσαν να καταλάβουν πώς γίνεται ο στρατός να εκτελεί τους ίδιους τους αμάχους συμπολίτες του.
Ο Ρώσος επιστήμονας Ντμίτρι Φούρμαν γράφει για τα γεγονότα εκείνης της τραγικής ημέρας: "Η εισβολή των στρατευμάτων συνοδευόταν από ακραία σκληρότητα - πυροβολούσαν αδιακρίτως εναντίον οποιουδήποτε κινιόταν, έριχναν προληπτικά στα σκοτεινά σοκάκια και στα παράθυρα σπιτιών. Μέχρι την ανακοίνωση της κατάστασης έκτακτης ανάγκης από το ραδιόφωνο, είχαν σκοτωθεί 82 άτομα, που στην πλειονότητα τους δεν είχαν καμιά ανάμειξη στις διαδηλώσεις. Στη συνέχεια, σκοτώθηκαν άλλοι 21 άνθρωποι. Από τα 82 πτώματα των νεκρών από πυροβολισμούς, στα 44 τα σημεία εισόδου σφαιρών βρέθηκαν στην πλάτη, άρα κάποιοι χτυπήθηκαν πισώπλατα με τις ξιφολόγχες".
Ο Βρετανός δημοσιογράφος ThomasdeWaal στο βιβλίο του "Ο Μαύρος Κήπος" αναφέρει: "Τα άρματα μάχης περνούσαν πάνω από τα οδοφράγματα, συνθλίβοντας αυτοκίνητα, ακόμη και τα ασθενοφόρα, στο δρόμο τους."
Σύμφωνα με τις μαρτυρίες, οι στρατιώτες πυροβολούσαν τους ανθρώπους που έτρεχαν να κρυφτούν και αποτελείωναν τους τραυματίες. Πυροβολήθηκε ένα λεωφορείο με αμάχους και οι περισσότεροι επιβάτες, ανάμεσά τους και ένα κοριτσάκι 14 χρονών, σκοτώθηκαν. Ο γνωστός Ρώσος σκηνοθέτης Στανισλάβ Γκοβορούχιν αναφέρει για την εισβολή των στρατευμάτων στο Μπακού:
"Τη νύχτα μεταξύ της 19ης και 20ης Ιανουαρίου τα στρατεύματα μπήκαν στην πόλη. Όμως, ο Σοβιετικός Στρατός εισήλθε σ’αυτήν ως κατακτητής υπό την κάλυψη της νύχτας, με άρματα μάχης και τεθωρακισμένα οχήματα, ανοίγοντας το πέρασμα με τη φωτιά και το σπαθί. Σύμφωνα με το στρατιωτικό διοικητή, εκείνη τη νύχτα χρησιμοποιήθηκαν 60 χιλιάδες σφαίρες. Στην άκρη της εθνικής οδού του Sumgait είχε σταματήσει ένα επιβατικό αυτοκίνητο για να αφήσει κάποια τάνκς σε παράταξη να περάσουν. Μέσα στο αυτοκίνητο βρίσκονταν τρεις επιστήμονες και καθηγητές της Ακαδημίας των Επιστημών, ανάμεσά τους μια γυναίκα. Ξαφνικά ένα τανκ εγκατέλειψε την παράταξη και αμέσως ακούστηκε ο ήχος από τις ερπύστριες που πατούσαν πάνω στο μέταλλο - το τανκ πέρασε πάνω από το αυτοκίνητο, συνθλίβοντας όλους τους επιβάτες."
Πρώην κάτοικος του Μπακού και μάρτυρας των γεγονότων εκείνου του Ιανουαρίου και σήμερα πολίτης του Ισραήλ, φωτογράφος Μπορίς Ντότιν, μοιράζεται τις αναμνήσεις από εκείνες τις ημέρες: «Τα τανκς προχωρούσαν στους δρόμους του Μπακού, συνθλίβοντας τα πάντα στο πέρασμά τους, πατώντας εσκεμμένα σταθμευμένα στην άκρη του πεζοδρομίου αυτοκίνητα... Να κυκλοφορείς στους δρόμους ήταν ένας εφιάλτης. Παντού έβλεπες σκορπισμένα πτώματα. Ήταν φανερό ότι ο στρατός άνοιξε πυρ εναντίον άοπλων, που δεν αντιστέκονταν ούτε μπορούσαν να αντισταθούν...
Αυτό που διέπραξε ο στρατός τη νύχτα από 19 προς 20 Ιανουαρίου 1990 στο Μπακού ήταν ξεκάθαρος φασισμός - δεν μπορώ να το περιγράψω αλλιώς. Είναι αδύνατο να ξεχάσω τον πόνο και τη σύγχυση που βιώσανε οι κάτοικοι του Μπακού εκείνες τις ημέρες. Υπακούοντας σε κάποια εσωτερική παρόρμηση, συνέχισα να τραβάω φωτογραφίες εκείνη αλλά και τις επόμενες ημέρες, όταν διεξάγονταν πλέον κηδείες. Μαζί με ένα πλήθος ενός εκατομμύριου ανθρώπων προχωρούσα προς το πάρκο Kirov και έβγαζα και έβγαζα και έβγαζα φωτογραφίες... Μετά την 20η Ιανουαρίου 1990 την πόλη μας σκέπασε μια μακρά νύχτα..."
Ο σύλλογος «Memorial» και η «Ομάδα του Ελσίνκι» ανέφερε πως βρήκαν ισχυρές αποδείξεις ότι η υποβολή της κατάστασης έκτακτης ανάγκης είχε ως αποτέλεσμα την αδικαιολόγητη παραβίαση των πολιτικών ελευθεριών και ότι οι σοβιετικές δυνάμεις χρησιμοποίησαν αδικαιολόγητη βία που έφερε πολλές απώλειες.
Όλοι οι μάρτυρες εκείνων των τραγικών ημερών υπογραμμίζουν ένα σημαντικό χαρακτηριστικό αυτής της βάναυσης αιματηρής δράσης - την συνειδητή ηθελημένη εξόντωση πολιτικών στόχων και αμάχων. Μαθητές που επέστρεφαν από το σχολείο, νεόνυμφοι που είχαν έναν μικρό γάμο σε στενό οικογενειακό κύκλο, απλοί άνθρωποι που έτυχε να είναι έξω στους δρόμους, ασθενοφόρα που σπεύδανε να σώσουν τους τραυματισμένους. Όλοι τους έιναι θύματα της εγκληματικής πολιτικής της σοβιετικής ηγεσίας υπό τον Μιχαήλ Γκορμπατσόφ, ο οποίος μέχρι και σήμερα δεν έχει υποστεί καμία τιμωρία για την εγκληματική ενέργεια αυτή.
Τα γεγονότα που σημειώθηκαν στις 20 Ιανουαρίου 1990 στο Μπακού έδειξαν το τρομακτικό πρόσωπο της Σοβιετικής Αυτοκρατορίας κατά την περίοδο της κατάρρευσής της. Ο Μαύρος Γενάρης, όπως αποκαλείται μετά από αυτά τα φρικτά γεγονότα, διαίρεσε τη ζωή των κατοίκων του Αζερμπαϊτζάν σε δύο μέρη: το "πριν" - όταν είχαν ακόμα την ψευδαίσθηση ότι είναι πολίτες μιας πολιτισμένης χώρας, και το «μετά» - όταν αντίκρισαν το πραγματικό πρόσωπο του κράτους που ονομαζόταν Σοβιετική Ένωση. Αλλά ακόμη και ο στρατός απέτυχε να σώσει τη Σοβιετική Ένωση, η οποία κατέρρευσε μισό χρόνο μετά το Μαύρο Γενάρη.
Μετά από εκείνη την τρομακτική νύχτα πέρασαν 26 χρόνια, αλλά το Αζερμπαϊτζάν αποτίει φόρο τιμής στα θύματα της τραγωδίας της 20ης Ιανουαρίου. Η ημερομηνία αυτή απαθανατίστηκε στη μνήμη του λαού ως Ημέρα Εθνικού Πένθους.
