Η28η Οκτωβρίου 1940 ξυπνά μνήμες σε όσους έζησαν τα γεγονότα, και φυσικά προκαλεί εθνικό παλμό και υπερηφάνεια καθώς και αίσθημα βαθιάς ευγνωμοσύνης σε όλους εμάς για τους μεγάλους αγωνιστές και ήρωες της πατρίδας μας, στους οποίους χρωστάμε την ελευθερία μας.

Η επέτειος της 28ης Οκτωβρίου με συγκινούσε ιδιαίτερα από τα παιδικά μου χρόνια, όταν η μητέρα μου διηγείτο ιστορίες που έζησε, πάντα σε ένα πνεύμα θλιβερής ανάμνησης με διαφορετική όμως διάθεση απέναντι στον Γερμανό και διαφορετική απέναντι στον Ιταλό κατακτητή. Απ’ όσα, λοιπόν, ως παιδί άκουγα για τους δύο λαούς που μας πολέμησαν κράτησα την απερίγραπτη αναλγησία και αγριότητα των Γερμανών και την ανθρώπινη γλυκύτητα, ακόμη και στον πόλεμο, των Ιταλών, καθώς και την έντονη αντίδρασή τους στις αποφάσεις των κυβερνώντων τότε τη χώρα τους. Ακουσα ότι οι Ελληνες όταν κατά τη διάρκεια του πολέμου τραυμάτιζαν σοβαρά Ιταλούς, τους φόρτωναν στις πλάτες τους και τους μετέφεραν στα νοσοκομεία. Τέτοιες εμπειρίες ανάμεσα σε στρατιώτες και Ελληνες και Ιταλούς έχουν καταγραφεί σε απομνημονεύματα, που εκδόθηκαν αργότερα και στις δύο χώρες αντίστοιχα. Πολλοί Ιταλοί ύμνησαν τον ηρωισμό του 1821 ως πρότυπο για τους απελευθερωτικούς δικούς τους αγώνες. Θα αναφέρω ενδεικτικά τον Τζουζέπε Ματσίνι που στους φλογερούς τους λόγους προς τους νέους δεν έπαυε να προβάλλει ως πρότυπο τον αγώνα των Ελλήνων για την ανεξαρτησία τους, λέγοντας: «Κοιτάξτε το μεγαλείο της Ελλάδας που αναστήθηκε. Δεν μπορείτε και εσείς να είσθε μεγάλοι όπως εκείνοι;».

Αλλά και ο εθνικός μας ποιητής Διονύσιος Σολωμός στον Υμνο στην Ελευθερία ενώνει τον πόνο των δύο λαών Ελλάδας-Ιταλίας για τον αιμοβόρο αυστριακό Αετό, που έπνιγε το απελευθερωτικό τους κίνημα και τρεφόταν από τα σπλάχνα του Ιταλού, ενώ προς τον Ελληνα με άφατο μίσος «έκρωζε, έκρωζε ο σκασμένος/να τον βλάψει, αν ημπορεί».

Είναι γεγονός ότι η ιστορία επεφύλαξε και για τους δύο λαούς μια σχέση τρικυμιώδη που τους σημάδεψε. Σήμερα, οι δύο λαοί, φίλοι και συνεργάτες δεν θέλουν να θυμούνται τη θυελλώδη περίοδο της κοινής τους ιστορίας και τα γεγονότα το αποδεικνύουν. Οι δύο χώρες, ανήκουν στην ίδια ευρωπαϊκή οικογένεια και συνεργάζονται στον τομέα της παιδείας, του πολιτισμού και της οικονομίας.

Ο πρώτος επίσημος λόγος για την επέτειο της 28ης Οκτωβρίου εκφωνήθηκε από τον αείμνηστο καθηγητή της Βυζαντινής Ιστορίας και δάσκαλό μου, Διονύσιο Ζακυθηνό. Ενα χαρακτηριστικό απόσπασμα του λόγου αυτού δίνει μετά από μισό και πλέον αιώνα ένα ηχηρό μήνυμα στη σύγχρονή Ελλάδα: «Σήμερον η Ελλάς κινείται ανέτως εντός των πλαισίων της διεθνούς κοινωνίας. Ούτως ο αγών, τον οποίον ανέλαβον παλαιότεραι γενεαί δια να προσεγγίσουν τους μεγάλους πολιτισμούς της Δύσεως, ευοδούται κατά τρόπον δημιουργικόν. Προβαλλομένη όμως εις τον άξονα των διεθνών πολιτικών ροπών, η μικρά αυτή χώρα υφίσταται και θα υφίσταται του λοιπού τον αντίκτυπον των παγκοσμίων συγκρούσεων. Το πρόβλημα δεν είναι αποκλειστικώς ελληνικόν, αλλά πρόβλημα ολοκλήρου του ελευθέρου κόσμου που αντιμετωπίζει το θέμα της ηθικής κρίσεως της Δημοκρατίας. Αλλά περί της Δημοκρατίας ισχύει εκείνο το οποίον ο Σπένσερ έλεγε περί του πολιτισμού, ότι δηλαδή αποτελεί την πρόοδον εκ της ακαθορίστου και άνευ συνοχής ομοιογενείας προς την προσδιωρισμένην μετά συνοχής ανομοιογένειαν».

Ο καθηγητής της Σύγχρονης Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο του Τέραμο, Ουμπέρτο Τζεντιλόνι Σιλβέρι, θεωρεί ότι την 28η Οκτωβρίου και τα συμβάντα την ημέρα αυτή πρέπει να τα εντάξουμε στο πλαίσιο της εξωτερικής πολιτικής του φασιστικού καθεστώτος και πρέπει να αναρωτηθούμε πώς μεταδόθηκε ή δεν μεταδόθηκε αυτή η μνήμη τα επόμενα χρόνια και τις επόμενες δεκαετίες. Ηδη έχουν αρχίσει οι ερευνητές να μελετούν το θέμα αυτό, εντάσσοντας την υπόθεση της Ελλάδας σε ένα ευρύτερο πλαίσιο. Η 28η Οκτωβρίου είναι και η ιστορική ημέρα λήξης της «πορείας προς τη Ρώμη», της πορείας, που έκαναν οι φασίστες του Μουσολίνι το 1922, και η 28η Οκτωβρίου του ’40 ήταν τα δέκατα όγδοα γενέθλια της φασιστικής επανάστασης. Υπάρχει επομένως σχετικά με την ημερομηνία αυτή μια διένεξη αναμνήσεων και ιστορικών γεγονότων που παραπέμπει γενικά στα σημάδια, τα οποία άφησε ο φασισμός στην ιταλική ιστορία. Είναι μία ημερομηνία από την οποία δεν νοείται να διαχωριστεί το φασιστικό καθεστώς. Από γιορτή του κόμματος μετατρέπεται σε εθνική γιορτή, ο φασισμός ιταλοποιείται, έγραψαν πολλοί μελετητές, και η 28η Οκτωβρίου παραμένει μια κεντρική ημερομηνία, ένα σύμβολο μιας νέας αρχής. Ομως, 80 χρόνια μετά τη λήξη της Κατοχής, η σπουδαία συμβολή της Ελλάδας στον αγώνα ενάντια στον ναζισμό δεν έχει ακόμη δικαιωθεί, καθώς δεν έχουν αποδοθεί οι οφειλές της Γερμανίας για τη λεηλασία του εθνικού πλούτου και της πολιτιστικής κληρονομιάς από τα κατοχικά γερμανικά στρατεύματα.

Ο εορτασμός μιας τέτοιας επετείου αποκτά νόημα βαθύ και ουσιαστικό όταν στόχο έχει όχι μόνο την απόδοση τιμής στους πρωτεργάτες των ηρωικών πράξεων αλλά και την ευαισθητοποίηση των νεότερων γενεών στις έννοιες του καθήκοντος και της θυσίας για τα ιδανικά της ελευθερίας και του δικαίου. Από τα ομηρικά χρόνια το «δούλιον ήμαρ» (η ημέρα της δουλείας) θεωρείτο η τραγικότερη για τον άνθρωπο κατάπτωση, γιατί η ελευθερία αποτελεί τη βαθύτερη ουσία, η οποία διακρίνει τον άνθρωπο από τα άλλα όντα, και μόνον ο πραγματικά ελεύθερος μπορεί να διεκδικεί τον τίτλο του ανθρώπου. Για τον τίτλο αυτό αγωνίστηκε επανειλημμένα η Ελλάδα με επιτυχία. Και είναι ευτυχισμένα τα έθνη εκείνα που κοσμούν την ιστορία τους με πράξεις ηρωισμού, που δεν λησμονιούνται, με πράξεις που γράφουν την ίδια την ιστορία.

Τη σχέση των δύο χωρών από την αρχαιότητα μέχρι και τους νεότερους χρόνους θα μπορούσαμε να τη χαρακτηρίσουμε ιδιότυπη και γοητευτική ή ιδιότυπα γοητευτική. Στην αρχαιότητα με τον Ρωμαίο κατακτητή και την κατακτηθείσα Ελλάδα συνέβη αυτό που ο Οράτιος μας παραδίδει «Graecia capta ferum victorem vicit et artes intulit agresti Latio» («η κατακτηθείσα Ελλάδα κατέκτησε τον άγριο νικητή και έφερε τις Τέχνες στο αγροτικό Λάτιο»). Στους νεότερους χρόνους και, αν θεωρήσουμε ότι ο φασισμός στην Ιταλία ήταν η συγκυρία που χάλασε τη σχέση των δύο λαών, τότε, ο επτάχρονος αντιδικτατορικός αγώνας στην Ελλάδα, που έδωσε το «μέγιστο μάθημα» για τη δύναμη του λαού ενάντια στο φασισμό, ήταν ένας από τους σοβαρούς λόγους που έφεραν κοντά τους δύο λαούς.

Βαθιές λοιπόν είναι οι ρίζες της φιλίας και ηχηρό το μήνυμα των δύο χωρών στην Ευρωπαϊκή Ενωση, όπου και οι δύο σήμερα ανήκουν: ποτέ πια φασισμός. Η επέτειος της 28ης Οκτωβρίου οφείλει πρωτίστως να τιμά τις αξίες που οι Ελληνες ανέδειξαν στην διάρκεια του ελληνοϊταλικού πολέμου με τον υπέρμετρο ηρωισμό και τη μοναδική αυταπάρνηση. Η επέτειος όμως αυτή οφείλει παράλληλα, σύμφωνα με τις σημερινές συνθήκες, να λειτουργεί ως μια υπέρβαση της πικρής κοινής σελίδας της ιστορίας των δύο λαών, που δεν μας χωρίζει αλλά μας ενώνει στον κοινό αγώνα για την ελευθερία, τη δημοκρατία και τις πανανθρώπινες αξίες. Τις αξίες αυτές δίδαξαν οι Ελληνες, και οι Ρωμαίοι τις ενστερνίστηκαν και τις μετέδωσαν σε όλη τη Δύση.

ΟΧΙ, λοιπόν, στον πόλεμο και την απολυταρχία, ΝΑΙ στην ειρήνη και τη δημοκρατία. Σε μια εποχή που ταλανίζεται από δύο πολέμους με θύματα χιλιάδες αθώους πολίτες που χάνονται για τα υλικά συμφέροντα των μεγάλων δυνάμεων, ας είναι αυτό το μήνυμα που η Ελλάδα στέλνει στον κόσμο όλο, σήμερα, 28 Οκτωβρίου 2024, ημέρα εορτασμού του έπους του ’40. ΟΧΙ στον πόλεμο, ΝΑΙ στην ειρήνη των λαών.

Η κυρία Στέλλα Πριόβολου είναι ομότιμη καθηγήτρια, πρόεδρος Σώματος Ομοτίμων Καθηγητών ΕΚΠΑ, κοσμήτορας Δημοτικού Λαϊκού Πανεπιστημίου ΑγίαςΠαρασκευής.