Κάθε εποχή είχε το δικό της είδος πολέμου, τις δικές της περιοριστικές συνθήκες και τις δικές της ιδιαίτερες προκαταλήψεις», έγραψε ο θεωρητικός της άμυνας Carl von Clausewitz. Και όμως, είναι εκπληκτικά δύσκολο να χαρακτηρίσει κανείς τον πόλεμο σε οποιαδήποτε δεδομένη χρονική στιγμή – αυτό γίνεται ευκολότερο μόνο εκ των υστέρων. Ακόμα πιο δύσκολο είναι να προβλέψεις τι είδους πόλεμο μπορεί να φέρει το μέλλον. Όταν ο πόλεμος αλλάζει, η νέα μορφή που παίρνει σχεδόν πάντα αποτελεί έκπληξη.
Η κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης έφερε το τέλος αυτής της εποχής. Στην Ουάσινγκτον κατά τη δεκαετία του 1990, ο πόλεμος έγινε θέμα συγκρότησης συνασπισμών για να επέμβουν σε διακριτές συγκρούσεις, όταν οι «κακοί» παράγοντες εισέβαλαν στους γείτονές τους, υποδαύλισαν την εμφύλια ή εθνοτική βία ή σκότωσαν αμάχους.
Μετά το σοκ των επιθέσεων της 11ης Σεπτεμβρίου 2001, η προσοχή μετατοπίστηκε στις τρομοκρατικές οργανώσεις, τους αντάρτες και άλλες μη κρατικές ομάδες. Ο επακόλουθος «πόλεμος κατά της τρομοκρατίας» έσπρωξε τη σκέψη για τις συγκρούσεις μεταξύ κρατών στο περιθώριο.
Η διάψευση των προσδοκιών
Για το μεγαλύτερο μέρος αυτού του αιώνα, η προοπτική ενός μεγάλου πολέμου μεταξύ κρατών αποτελούσε χαμηλότερη προτεραιότητα για τους Αμερικανούς στρατιωτικούς στοχαστές και σχεδιαστές, και όποτε βρισκόταν στο επίκεντρο, το πλαίσιο ήταν συνήθως μια πιθανή διαμάχη με την Κίνα που θα υλοποιούνταν μόνο στο απώτερο μέλλον, αν ποτέ συνέβαινε.
Το 2022, όμως, η Ρωσία εξαπέλυσε μια πλήρους κλίμακας εισβολή στην Ουκρανία. Το αποτέλεσμα ήταν ο μεγαλύτερος χερσαίος πόλεμος στην Ευρώπη μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Και παρόλο που οι δυνάμεις υπό ρωσική και ουκρανική διοίκηση είναι τα μόνα στρατεύματα που πολεμούν στο έδαφος, ο πόλεμος έχει αναδιαμορφώσει τη γεωπολιτική προσελκύοντας δεκάδες άλλες χώρες.
Οι Ηνωμένες Πολιτείες και οι σύμμαχοί τους στο ΝΑΤΟ προσέφεραν πρωτοφανή οικονομική και υλική υποστήριξη στην Ουκρανία – εν τω μεταξύ, η Κίνα, το Ιράν και η Βόρεια Κορέα βοήθησαν τη Ρωσία με κρίσιμους τρόπους.
Λιγότερο από δύο χρόνια μετά την εισβολή της Ρωσίας, η Χαμάς πραγματοποίησε τη βίαιη επίθεση της 7ης Οκτωβρίου 2023 στο Ισραήλ, προκαλώντας μια εξαιρετικά θανατηφόρα και καταστροφική ισραηλινή επίθεση στη Γάζα. Η σύγκρουση διευρύνθηκε γρήγορα σε μια πολύπλοκη περιφερειακή υπόθεση, στην οποία εμπλέκονται πολλά κράτη και ένας αριθμός ικανών μη κρατικών δρώντων.
Η εποχή του περιορισμένου πολέμου έχει τελειώσει
Τόσο στην Ουκρανία όσο και στη Μέση Ανατολή, αυτό που έχει γίνει σαφές είναι ότι το σχετικά στενό πεδίο που όριζε τον πόλεμο κατά τη διάρκεια της εποχής μετά την 11η Σεπτεμβρίου έχει διευρυνθεί δραματικά. Η εποχή του περιορισμένου πολέμου έχει τελειώσει – έχει αρχίσει η εποχή της συνολικής σύγκρουσης.
Αυτό που ο κόσμος παρακολουθεί σήμερα μοιάζει με εκείνο που οι θεωρητικοί στο παρελθόν έχουν αποκαλέσει «ολοκληρωτικό πόλεμο», στον οποίο οι μαχόμενοι αντλούν από τεράστιους πόρους, κινητοποιούν τις κοινωνίες τους, δίνουν προτεραιότητα στον πόλεμο έναντι όλων των άλλων κρατικών δραστηριοτήτων, επιτίθενται σε μια ευρεία ποικιλία στόχων και αναδιαμορφώνουν τις οικονομίες τους και τις οικονομίες άλλων χωρών.
Όμως, λόγω των νέων τεχνολογιών και των βαθιών δεσμών της παγκοσμιοποιημένης οικονομίας, οι σημερινοί πόλεμοι δεν είναι απλώς μια επανάληψη παλαιότερων συγκρούσεων.
Οι εξελίξεις αυτές θα πρέπει να αναγκάσουν τις κυβερνήσεις να επανεξετάσουν τον τρόπο με τον οποίο διεξάγονται οι μάχες σήμερα και, κυρίως, τον τρόπο με τον οποίο θα πρέπει να προετοιμάζονται για ένα πόλεμο στο μέλλον.
Το «συνεχές» του πολέμου
Πριν από λιγότερο από μια δεκαετία, υπήρχε μια αυξανόμενη συναίνεση μεταξύ πολλών εμπειρογνωμόνων σχετικά με τον τρόπο με τον οποίο οι συγκρούσεις θα αναδιαμορφώνονταν τα επόμενα χρόνια – θα ήταν ταχύτερες, θα διεξάγονταν μέσω της συνεργασίας μεταξύ ανθρώπων και ευφυών μηχανών και θα εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από αυτόνομα εργαλεία όπως τα drones. Επιπλέον, το Διάστημα και ο κυβερνοχώρος θα αποκτούσαν όλο και μεγαλύτερη σημασία.
Οι πυρηνικές απειλές θα εξακολουθήσουν να υφίστανται, αλλά θα αποδειχθούν περιορισμένες σε σύγκριση με τους υπαρξιακούς κινδύνους του παρελθόντος.
Ορισμένες από αυτές τις προβλέψεις επαληθεύτηκαν, ενώ άλλες ανατράπηκαν. Η τεχνητή νοημοσύνη επέτρεψε στην πραγματικότητα περαιτέρω τον πολλαπλασιασμό και τη χρησιμότητα των μη επανδρωμένων συστημάτων τόσο στον αέρα όσο και κάτω από το νερό. Τα drones έχουν πράγματι μεταμορφώσει τα πεδία μάχης και η ανάγκη για δυνατότητες αντιμετώπισής τους έχει εκτοξευθεί στα ύψη.
Παράλληλα, η στρατηγική σημασία του Διαστήματος, συμπεριλαμβανομένου του εμπορικού διαστημικού τομέα, έχει καταστεί σαφής, με πιο πρόσφατη την εξάρτηση της Ουκρανίας από το δορυφορικό δίκτυο Starlink για τη συνδεσιμότητα στο Διαδίκτυο.
Οι πυρηνικές απειλές Πούτιν και ο ρόλος της Κίνας
Από την άλλη πλευρά, ο Ρώσος πρόεδρος Βλαντίμιρ Πούτιν έχει επανειλημμένα διατυπώσει συγκαλυμμένες απειλές για χρήση των πυρηνικών όπλων της χώρας του και έχει μάλιστα σταθμεύσει ορισμένα από αυτά στη Λευκορωσία.
Εν τω μεταξύ, ο ιστορικός εκσυγχρονισμός και η διαφοροποίηση των πυρηνικών δυνατοτήτων της Κίνας έχουν πυροδοτήσει συναγερμό για το ενδεχόμενο μια συμβατική σύγκρουση να κλιμακωθεί στο πιο ακραίο επίπεδο.
Η επέκταση και η βελτίωση του οπλοστασίου της Κίνας έχει επίσης μετασχηματίσει και περιπλέξει τη δυναμική της πυρηνικής αποτροπής, δεδομένου ότι αυτό που ιστορικά ήταν μια διπολική πρόκληση μεταξύ των Ηνωμένων Πολιτειών και της Ρωσίας είναι τώρα τριπολική.
Αυτό που λίγοι, αν όχι κανένας, θεωρητικοί της άμυνας προέβλεψαν ήταν η διεύρυνση του πολέμου που παρατηρήθηκε τα τελευταία χρόνια, καθώς η σειρά των χαρακτηριστικών που διαμορφώνουν τη σύγκρουση διευρύνθηκε. Αυτό που οι θεωρητικοί αποκαλούν «το συνεχές της σύγκρουσης» έχει αλλάξει.
Τι άλλαξε στην πράξη;
Σε μια προηγούμενη εποχή, θα μπορούσε κανείς να δει την τρομοκρατία και την εξέγερση της Χαμάς, της Χεζμπολάχ και των Χούθις να κατοικούν στο χαμηλό άκρο του φάσματος, τους στρατούς που διεξάγουν συμβατικό πόλεμο στην Ουκρανία να κατοικούν στη μέση και τις πυρηνικές απειλές, που διαμορφώνουν τον πόλεμο της Ρωσίας και το αυξανόμενο οπλοστάσιο της Κίνας, να βρίσκονται στο υψηλό άκρο.
Σήμερα, ωστόσο, δεν υπάρχει η αίσθηση της αμοιβαίας αποκλειστικότητας – η συνέχεια έχει επιστρέψει, αλλά και καταρρεύσει. Στην Ουκρανία, «σκυλιά-ρομπότ» περιπολούν στο έδαφος και αυτόνομα μη επανδρωμένα αεροσκάφη εκτοξεύουν πυραύλους από τον ουρανό εν μέσω ενός πολέμου χαρακωμάτων, που μοιάζει με τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο – όλα υπό το φάσμα των πυρηνικών όπλων.
Στη Μέση Ανατολή, οι μαχητές έχουν συνδυάσει εξελιγμένα συστήματα αεράμυνας και πυραυλικής άμυνας με επιθέσεις με μεμονωμένους πυροβολισμούς από ένοπλους άνδρες που οδηγούν μοτοσικλέτες.
Στον Ινδο-Ειρηνικό, οι δυνάμεις της Κίνας και των Φιλιππίνων έρχονται αντιμέτωπες για ένα μοναδικό ερειπωμένο πλοίο, ενώ οι ουρανοί και οι θάλασσες γύρω από την Ταϊβάν συμπιέζονται από απειλητικούς ελιγμούς της πολεμικής αεροπορίας και του πολεμικού ναυτικού του Πεκίνου.
Η επιστροφή της αποτροπής
Κατά τη διάρκεια των δύο δεκαετιών τής μετά την 11η Σεπτεμβρίου 2001 εποχής, η έννοια της αποτροπής σπάνια αναφερόταν στην Ουάσινγκτον, καθώς η ιδέα φαινόταν σε μεγάλο βαθμό άσχετη με τις συγκρούσεις εναντίον μη κρατικών φορέων όπως η Αλ Κάιντα και το Ισλαμικό Κράτος.
Σήμερα, όμως, σχεδόν κάθε συζήτηση για την εξωτερική πολιτική και την εθνική ασφάλεια των ΗΠΑ καταλήγει στην αποτροπή. Σε αυτό το νέο περιβάλλον, οι παραδοσιακές προσεγγίσεις της αποτροπής έχουν αποκτήσει ξανά σημασία. Μία από αυτές είναι η αποτροπή μέσω της άρνησης – η πράξη που δυσκολεύει τον εχθρό να επιτύχει τον επιδιωκόμενο στόχο του. Η άρνηση μπορεί να καταστείλει την κλιμάκωση, ακόμη και αν αποτύχει να αποτρέψει μια αρχική επιθετική πράξη.
Στη Μέση Ανατολή, για παράδειγμα, το Ισραήλ δεν μπόρεσε να σταματήσει την πρώτη μεγάλη συμβατική επίθεση του Ιράν στο ισραηλινό έδαφος νωρίτερα φέτος, αλλά αρνήθηκε σε μεγάλο βαθμό στο Ιράν τα οφέλη που ήλπιζε να αποκομίσει.
Ο στρατός του Ισραήλ απέκρουσε σχεδόν όλους τους εκατοντάδες ιρανικούς πυραύλους και τα μη επανδρωμένα αεροσκάφη, χάρη στα εξελιγμένα συστήματα αεράμυνας και πυραυλικής άμυνας και, φυσικά, τη συνεργασία των ΗΠΑ, χωρών της Μέσης Ανατολής και της Ευρώπης.
Οι περιορισμένες επιπτώσεις της επίθεσης επέτρεψαν στο Ισραήλ να περιμένει σχεδόν μια εβδομάδα για να απαντήσει και να το κάνει με πιο περιορισμένο τρόπο από ό,τι θα ήταν πιθανό αν η επιχείρηση του Ιράν ήταν πιο επιτυχημένη.
Η απειλή της τιμωρίας, ως μέσο αποτροπής του πολέμου
Ένα άλλο παραδοσιακό μέσο αποτροπής που έχει επανέλθει στην επιφάνεια είναι η τιμωρία, η οποία απαιτεί την απειλή ενός αντιπάλου με σοβαρές συνέπειες εάν προβεί σε ορισμένες ενέργειες. Σε μερικές καίριες συγκυρίες, το κροτάλισμα των σπαθιών του Πούτιν έφερε το ενδεχόμενο χρήσης πυρηνικών όπλων στο υψηλότερο σημείο από την εποχή του Ψυχρού Πολέμου.
Κατά τη διάρκεια μιας ιδιαίτερα φορτισμένης περιόδου τον Οκτώβριο του 2022, ο πρόεδρος των ΗΠΑ Τζο Μπάιντεν και η ομάδα του ανησυχούσαν ότι υπήρχε 50% πιθανότητα ο Πούτιν να χρησιμοποιήσει το πυρηνικό του οπλοστάσιο.
Σε τηλεφωνήματα με τους Ρώσους ομολόγους τους, οι ανώτεροι Αμερικανοί ηγέτες έκαναν αυστηρές και έγκαιρες προειδοποιήσεις για «καταστροφικές» συνέπειες εάν η Μόσχα έκανε πράξη τις απειλές της. Οι προειδοποιήσεις αυτές έπιασαν τόπο, όπως και μια ευρύτερη προσπάθεια να πειστούν βασικές ασιατικές και ευρωπαϊκές χώρες, κυρίως η Κίνα και η Ινδία, να καταδικάσουν δημοσίως κάθε ρόλο πυρηνικών όπλων στην Ουκρανία.
Η επιστροφή του ολοκληρωτικού πολέμου, με τα πολλά κινούμενα μέρη και τους αυξημένους κινδύνους, έχει αναζωπυρώσει την κατανόηση του τρόπου με τον οποίο λειτουργεί το σήμα που στέλνει κανείς σε μια κρίση. Η κυβέρνηση Μπάιντεν, για παράδειγμα, ανέβαλε μια δοκιμή διηπειρωτικών βαλλιστικών πυραύλων ρουτίνας αμέσως μετά την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία, για να καταδείξει πώς ενεργούν οι υπεύθυνες πυρηνικές δυνάμεις σε περιόδους πιθανής κλιμάκωσης.
Αποφεύγοντας τον ολοκληρωτικό πόλεμο
Το σημερινό παγκόσμιο περιβάλλον ασφάλειας είναι το πιο σύνθετο από το τέλος του Ψυχρού Πολέμου. Το να μαθαίνουμε από πολέμους που διεξάγουν άλλοι μπορεί να είναι δύσκολο, αλλά είναι τελικά καλύτερο από το να παίρνουμε αυτά τα μαθήματα απευθείας, υποστηρίζει το αμερικανικό Foreign Affairs.
Η καταστροφή και οι απώλειες ζωών στην Ουκρανία και τη Μέση Ανατολή ήταν σπαρακτικές. Εκτός από το να βοηθήσει τους συμμάχους της να επικρατήσουν σε αυτές τις συγκρούσεις και να προωθήσει την ειρήνη, η Ουάσινγκτον θα πρέπει να ετοιμαστεί να αντιμετωπίσει το είδος του ολοκληρωτικού πολέμου που έχει διαλύσει αυτά τα μέρη – και τελικά αποτελεί τον ιδανικό τρόπο για να τον αποφύγει.
