Οι αρχαίοι Έλληνες τον είχαν προσωποποιήσει, ως αδελφό του Θανάτου, και τον θεωρούσαν γενικά ήσυχο και πράο θεό: Ο Ύπνος ήταν γιος της Νύχτας και του Ερέβους, όπως αναφέρεται στη «Θεογονία» του Ησιόδου, και χαρακτηριζόταν, όπως και ο αδελφός του, «δεινός θεός». Στους συγγενείς του περιλαμβάνονταν και άλλες παρόμοιων χαρακτηριστικών θεότητες, όπως ο Μορφέας, ο Φοβήτωρ (ή Ίκελος) και ο Φάντασος, γιοι ή αδελφοί του (οι Όνειροι- υποτίθεται ότι είχε χίλιους συνολικά) που είχαν να κάνουν με τα όνειρα.
Παρά την ήρεμη φύση του, ήταν ιδιαίτερα ισχυρός, σε σημείο που μπορούσε να «εξουδετερώσει» ακόμα και τον Δία, όπως φαίνεται στην Ιλιάδα, όταν η Ήρα ζητά τη βοήθειά του για να μπορέσει η ίδια να ξεφύγει και να βοηθήσει τους Αχαιούς- κάτι για τον οποίο του έταξε την Πασιθέη, θεά της χαλάρωσης και της ξεκούρασης. Στους Ρωμαίους ήταν γνωστός ως Somnus, και υποτίθεται ότι ζούσε σε μια σπηλιά, όπου δεν μπορούσαν να μπουν οι ακτίνες του ήλιου ή του φεγγαριού, και που στην είσοδό της υπήρχαν φυτά με υπνωτικές ιδιότητες. Μέσα στη σπηλιά έρεαν τα νερά της Λήθης, τα οποία έπιναν οι νεκροί στον Άδη για να ξεχάσουν το παρελθόν τους.
Όπως γίνεται εύκολα κατανοητό από τα άνωθεν, οι αρχαίοι Έλληνες έδιναν ιδιαίτερη σημασία στον ύπνο, τόσο λόγω της σημασίας την οποία έδιναν στα όνειρα, όσο και λόγω των θεραπευτικών ιδιοτήτων του. Η σχέση του ύπνου με την θεραπεία έχει να κάνει κυρίως με τη θεραπευτική λατρεία του Ασκληπιού και τις πρακτικές αυτής, αλλά συνέχισε να υφίσταται και κατά την πιο «επιστημονική» περίοδο της Ιπποκρατικής Ιατρικής- μάλιστα, ο ίδιος ο Ιπποκράτης είχε πει ότι τόσο ο ύπνος, όσο και η εγρήγορση χωρίς μέτρο, κάνουν κακό, ενώ θεωρούσε πως τα νοσήματα στα οποία ο ύπνος προκαλούσε δυσφορία ήταν θανάσιμα, ενώ αυτά στα οποία ωφελούσε, όχι.
Ωστόσο, πέρα από τον Ιπποκράτη, που τον ενέτασσε σε ένα ευρύτερο πλαίσιο θεραπευτικών δραστηριοτήτων, ο ύπνος ήταν στο επίκεντρο μιας πολύ συγκεκριμένης θεραπευτικής πρακτικής, που συνδεόταν με τη λατρεία του Ασκληπιού. Η θεραπευτική «Εγκοίμηση» ασκούνταν στα Ασκληπιεία- θεραπευτικά κέντρα της αρχαιότητας, πρακτικά τα πρώτα νοσοκομεία, τα οποία αποτελούν ένα εξαιρετικά μεγάλο και ενδιαφέρον από μόνα τους, καθώς λειτουργούσαν στην ελληνική επικράτεια από την Εποχή του Χαλκού μέχρι τον 6ο μ.Χ αιώνα (θεωρείται πως ήταν περίπου 300 και εκτείνονταν από την Κάτω Ιταλία και τη Σικελία μέχρι τη Μικρά Ασία, με τα σπουδαιότερα εξ αυτών στην Επίδαυρο, την Κω, την Πέργαμο, την Αθήνα και αλλού).
Τι ήταν η Εγκοίμηση
Η Εγκοίμηση, όπως εξηγεί στη HuffPost Greece ο Άγγελος Βιαννίτης, ψυχολόγος PhD, ψυχοθεραπευτής και κλινικός υπνοθεραπευτής ο οποίος έχει ασχοληθεί εκτενώς με το θέμα, ήταν μια τελετουργική πρακτική, η κορύφωση μιας διαδικασίας του να κοιμηθεί κάποιος σε ένα ιερό χώρο με σκοπό να δεχτεί ένα αποκαλυπτικό όνειρο είτε για μαντικούς είτε για θεραπευτικούς σκοπούς.
«Στους Ασσύριους, στους Βαβυλώνιους και στους Αιγύπτιους, στους ναούς της Ίσιδος και του Σαράπιδος, αυτή η τελετουργική κατάκλιση συνδεόταν κυρίως με την ονειρομαντεία και την νεκρομαντεία, ενώ στην Μικρά Ασία ήταν οι ιερείς που υποβάλλονταν σε εγκοίμηση για λογαριασμό των πιστών στα Πλουτώνεια.
Ήταν όμως στην περιοχή του ευρύτερου Ελληνισμού που η Εγκοίμηση συνδέθηκε άρρηκτα με την προ-Ιπποκράτεια Ιατρική, την θεραπευτική προσέγγιση δηλαδή που εφαρμοζόταν στα Ασκληπιεία. Η εγκοίμηση κυρίως είναι συνδεδεμένη με την Ιερή Ιατρική του Ασκληπιού και αντανακλά ευρύτερα την αντίληψη της αρχαιοελληνικής σκέψης για την έννοια της ίασης και της θεραπείας».
Μετά από μια διαδικασία σωματικής και ψυχικής κάθαρσης, ο ασθενής- ικέτης έπεφτε να κοιμηθεί σε ιερό χώρο, αναζητώντας ένα αποκαλυπτικό όνειρο θεραπείας, μια συνάντηση με το Θείο μέσα στο όνειρο, που σηματοδοτεί την ίαση. «Ο ασθενής μετατρέπεται σε ικέτη-προσκυνητή και η αναζήτηση της θεραπείας ξεκινά πολύ πριν ακόμα φτάσει στο σημείο να περάσει στο Άβατο και να κατακλιθεί επιζητώντας το θεραπευτικό ενύπνιο».
Οι προετοιμασίες και η διαδικασία
Η διαδικασία της προετοιμασίας ήταν ιδιαίτερη και συγκεκριμένη. Όπως σημειώνει ο κ. Βιαννίτης, στο Ασκληπιείο της Επιδαύρου συγκεκριμένα, ο προσκυνητής – ικέτης μετά τα Προπύλαια, ακολουθούσε την ιερά οδό, που οδηγούσε στο ναό του Ασκληπιού. «Μετά τον ναό, ο ικέτης έπρεπε να σταθεί στην Ιερή Κρήνη, το νερό της οποίας χρησίμευε για τον καθαρμό του σώματος και συμβολικό ψυχικό εξαγνισμό.
Εν συνεχεία πήγαινε στο βωμό να προσφέρει τη θυσία. Μετά την θυσία μέσα στο ιερό έβλεπε τα αναθήματα και τις επιγραφές αυτών που είχαν θεραπευτεί. Μετά τις προσευχές, τους εξαγνισμούς και τις θυσίες ο ικέτης έπρεπε να περάσει από θρησκευτικές δοκιμασίες για να ενισχυθεί η πίστη του και η ψυχή του να είναι έτοιμη να πλησιάσει το Θείο».
Οι ιερείς που ακολουθούσαν τους πιστούς όφειλαν να δημιουργήσουν έντονη αυθυποβολή και θρησκευτική έξαρση, για να παρουσιαστεί στον ύπνο τους ο θεός, ενώ η κατάνυξη τονιζόταν με ύμνους. Στο πλαίσιο της προετοιμασίας εντάσσονταν και ειδικές δίαιτες, νηστεία, λουτρά, παρακολούθηση θεατρικών παραστάσεων και μουσικών δρώμενων, ανάγνωση, γυμναστική, μαλάξεις, εισπνοή αναθυμιάσεων (πιθανώς χρήση ψυχοτρόπων ουσιών) και συζητήσεις με τους ιερείς και γιατρούς του Ασκληπιείου.
Όπως σημειώνει σε σχετικό κείμενό του ο ψυχίατρος Θοδωρής Δασκαλόπουλος, η χρήση του τρεχούμενου νερού ήταν πολύ βασική, ενώ επίσης οι ασθενείς έπιναν τσάι από διάφορα βότανα και άλλα θεραπευτικά μείγματα, που θεωρείται ότι είχαν θεραπευτική, αλλά κυρίως κατευναστική δραστηριότητα- μάλιστα, όπως αναφέρει, κάποιες φορές ο άρρωστος γινόταν καλά από όλη αυτή τη διαδικασία, χωρίς να χρειαστεί καν να συνεχίσει.
Οι ουσίες που καταναλώνονταν ήταν γνωστές μόνο στους ιερείς, και, όπως προαναφέρθηκε, ενδεχομένως να περιείχαν ψυχοτρόπες ουσίες. Ακολουθούσε πιθανότατα εξέταση των σπλάχνων των ζώων από θυσίες και οι ιερείς έδιναν το «πράσινο φως» για να συνεχιστεί η διαδικασία, με τον ύπνο να λειτουργεί ως μέσον για τη θεραπεία.
Το θεραπευτικό όνειρο
Η όλη διαδικασία κορυφωνόταν με την ίδια την Εγκοίμηση: Οι ιερείς οδηγούσαν τον άρρωστο στο Άβατο (ή Άδυτο ή Εγκοιμητήριο), όπου ο πιστός, ξαπλωμένος πάνω στο δέρμα ζώου, περίμενε να δει στο όνειρό του τον Θεό για να τον οδηγήσει στη θεραπεία.
Όπως συμπληρώνει ο κ. Βιαννίτης, ο Ασκληπιός εμφανιζόταν στα όνειρα σαν ένας γενειοφόρος άντρας που κρατούσε μια βακτηρία(μπαστούνι), ή σαν ένα αντρικό χέρι που άγγιζε το πάσχον μέρος. Συχνά ήταν επίσης τα θεραπευτικά όνειρα με φίδια, ενώ καλοί οιωνοί θεραπείας ήταν η εμφάνιση ενός σκύλου, που θεωρούνταν σύντροφος του Ασκληπιού ή ενός πετεινού, επίσης σύμβολο του θεού. Την ημέρα που ακολουθούσε, οι ασθενείς περιέγραφαν τι είδαν στον ύπνο τους στους ιερείς, και ανάλογα με το όνειρο, τους δινόταν κάποια αγωγή για να ακολουθήσουν, εάν ο ασθενής δεν είχε ήδη θεραπευτεί. «Τέλος, όλο το ιστορικό της ασθένειας, του ονείρου και της ίασης, καταγραφόταν στις πινακίδες και εκτίθεντο σε κοινή θέα. Επίσης συχνά η ίδια η ιαματική θεότης ζητούσε την προσφορά ενός αφιερώματος εκ μέρους του θεραπευμένου πλέον ικέτη, κάτι που δινόταν ασφαλώς με περίσσια γενναιοδωρία» σημειώνει ο κ. Βιαννίτης.
Πόσο διαδεδομένη πρακτική ήταν;
Όπως γίνεται εύκολα αντιληπτό, η ίδια η φύση της Εγκοίμησης είχε μυητικά χαρακτηριστικά, οπότε απαιτούνταν ειδικές γνώσεις από τους ιερείς και θεραπευτές, ωστόσο δεν φαίνονται να υπήρχαν διακρίσεις: Η αναζήτηση της θεραπείας τους ήταν δικαίωμα όλων, πλουσίων και φτωχών, ανεξαρτήτως κοινωνικής θέσης- ωστόσο εξαιρούνταν οι πολύ βαριά άρρωστοι/ ετοιμοθάνατοι, αλλά και οι έγκυες.
Γενικά μιλώντας, ο ύπνος αποτελούσε ιδιαίτερα σημαντικό κεφάλαιο της κοινωνικής ζωής κατά την αρχαιότητα, ως μέσον των ονείρων: Τα όνειρα είχαν ιδιαίτερη σημασία για τους Έλληνες, αλλά και τους περισσότερους άλλους λαούς της αρχαιότητας, κάτι που αποδεικνύεται από το ότι τα αρχαία κείμενα όλων σχεδόν των λαών είναι γεμάτα αφηγήσεις και περιγραφές ονείρων, τα οποία έπρεπε να εξηγούνται από τους γνώστες/ ονειρομάντεις.
Όπως σημειώνει σε σχετικό κείμενό του ο κ. Δασκαλόπουλος, στην Αρχαία Ελλάδα, οι Πυθαγόρειοι έδιναν μεγάλη σημασία στα όνειρα, οδηγώντας στην ανάπτυξη της ονειροκριτικής και της «τεχνικής» αναζήτησης πληροφοριών μέσω των ονείρων. «Η εγκοίμησις είπαμε ότι γινόταν σε ειδικούς τόπους (σπήλαια, χάσματα της γης, ιερά) όπου ήταν δυνατή η επικοινωνία με τους νεκρούς, τα χθόνια πνεύματα, ή τους θεούς, μιας και τα χάσματα της γης αποτελούν για την αρχαϊκή αντίληψη μια πύλη προς τον κάτω κόσμο.
Παραλλαγή αυτής της μαντικής είναι η νεκρομαντεία που αναπτύχθηκε στα λεγόμενα ψυχομαντεία ή ψυχοπομπεία, όπως ήταν το περίφημο του Ταινάρου, μέσω ειδικών προσώπων που λεγόντουσαν ψυχαγωγοί (αυτοί που οδηγούν τις ψυχές των νεκρών πάνω) και η όλη τελετουργία λεγόταν ψυχαγωγία» γράφει σχετικά.
Η «σύγκρουση» με την Ιπποκρατική Ιατρική και η πορεία ανά τους αιώνες
Βεβαίως, η Εγκοίμηση είχε τελετουργικά/ μυστικιστικά χαρακτηριστικά και, παρά τα οφέλη που συνεπαγόταν, σε ήταν ακριβώς σύμφωνη με τη νέα αντίληψη της ιατρικής, την οποία έφερε ο Ιπποκράτης, που αναζήτησε μια ορθολογιστική προσέγγιση στον χειρισμό των ασθενειών.
Όπως εξηγεί ο κ. Βιαννίτης, Αυτή η μεταβίβαση από το πέπλο του μύθου και του θείου στις ορθολογιστικές και επιστημονικές διεργασίες ήταν που γέννησε την σημερινή προσέγγιση της δυτικής ιατρικής. «Αν και ο πατέρας και ο παππούς του Ιπποκράτη ήταν αρχιερείς του Ασκληπιού και ο ίδιος μεγάλωσε μέσα στους θαλάμους εγκοίμησης του Ασκληπιείου της Κω, εκεί όπου ερμηνευόταν η σημασία των ονείρων και κοντά στις πηγές όπου γινόταν η κάθαρση των ασθενών, ο Ιπποκράτης αρνήθηκε να δεχτεί την θεϊκή παρέμβαση κατ΄ αρχάς ως αιτία της κάθε ασθένειας.
Σαφώς δεν ακύρωσε και ποτέ δεν αρνήθηκε τον Ασκληπιό, απλά τον τοποθέτησε σε μεγαλύτερη απόσταση από τον άνθρωπο και την Φύση, βλέποντας την υγεία και την ασθένεια σαν φυσικά φαινόμενα, που έπρεπε να κατανοηθούν και να αντιμετωπιστούν ως γεγονότα που συμβαίνουν μέσα στην σφαίρα της φύσης και του ανθρώπινου νου».
Παρόλα αυτά, η πρακτική της Εγκοίμησης, δηλαδή του αποκαλυπτικού/ θεραπευτικού ονείρου δεν χάθηκε, επιβιώνοντας και στα χριστιανικά χρόνια και τη λαϊκή παράδοση, υπό τη μορφή των εθίμων που αποσκοπούν στην πρόβλεψη του μέλλοντος. «Κυρίως όμως βρίσκεται μέσα στην έννοια της ολιστικής ιατρικής, της αντίληψης δηλαδή που αναγνωρίζει ότι κάθε βιοχημική και νευροφυσιολογική λειτουργία συνδέεται άρρηκτα με τον ψυχισμό του ανθρώπου και πως η πνευματική και ψυχική ανάταση αποτελεί και απαραίτητη θεραπευτική διαδικασία.
Η διαγνωστική και θεραπευτική διάσταση των ονείρων είναι πλέον αναπόσπαστο μέρος της ψυχοθεραπευτικής αντίληψης, από τους πρωτοπόρους Φρουντ και Γιουγκ μέχρι τα πιο σύγχρονα ψυχοθεραπευτικά εργαστήρια και τις πιο προωθημένες τάσεις της ψυχοθεραπείας» υπογραμμίζει ο κ. Βιαννίτης, αναφερόμενος σε πρακτικές όπως η επώαση ονείρου (Dream Incubation), η θεραπεία μέσω των ονείρων (Dream Therapy), η Υπερπροσωπική ψυχοθεραπεία, η Υπνοθεραπεία κ.α., που με τον τρόπο τους αποτελούν μια απόπειρα «επανασύνδεσης» με την αρχαία, ιερή ιατρική του Ασκληπιού.
