Πρώτη φορά άκουσα για εκείνην όταν πήρα συνέντευξη από τον αδερφό της, τον ιδρυτή του Ιωνικού Θεάτρου, σκηνοθέτη και θεατρικό συγγραφέα Αντώνη Παπαδόπουλο.
«Η αδερφή μου είναι ιστορικός, πρόεδρος της Ένωσης Μαγνησίας Μικράς Ασίας, και έχει βαθιά γνώση της ιστορίας του προσφυγικού ελληνισμού. Πρέπει να της μιλήσετε», μου είχε πει για την Αρχοντία Παπαδοπούλου. Λίγο αργότερα άρχισα να παρατηρώ τις δράσεις του μικρασιατικού συλλόγου και έπιασα τον εαυτό μου να σκέφτεται «μα αυτή η γυναίκα δεν σταματάει ποτέ;». Όχι, η Αρχοντία Παπαδοπούλου είναι από εκείνες τις αεικίνητες γυναίκες με μικρασιατικό αίμα που συνεχώς εξελίσσονται, τιμώντας με τον καλύτερο τρόπο την καταγωγή τους!
Βρεθήκαμε σε ένα καφενεδάκι στη Νίκαια, εκεί προς τα τέλη του φθινοπώρου, για να μιλήσουμε για την Ένωση Μαγνησίας Μ. Ασίας, τη Γενοκτονία των Ελλήνων της Ανατολής, τα προσφυγικά της Νίκαιας αλλά και το όνειρό της να ιδρυθεί το Εθνικό Μουσείο του Ελληνισμού της Ανατολής «γιατί οι Έλληνες δεν πρέπει να ξεχάσουν».
Η Ντία, όπως την φωνάζουν οι φίλοι της, ιδρυτικό μέλος της Ομοσπονδίας Προσφυγικών Σωματείων Ελλάδος, ιστορικός-φιλόλογος και συγγραφέας, ήταν χείμαρρος.
Μόνο μια στιγμή σταμάτησε· όταν ο Παντελής Θαλασσινός τραγουδούσε «το καθρεφτάκι σου παλιό, και πίσω απ' τη θαμπάδα, η Σμύρνη με το Κορδελιό και η παλιά Ελλάδα...». Μετά βίας συγκράτησε τα δάκρυά της ακούγοντας τους στίχους του Ηλία Κατσούλη, από «Τα σμυρναίικα τραγούδια». Ζήτησε συγγνώμη και άρχισε να μιλάει γι’ αυτό που ξέρει καλά: την αλησμόνητη πατρίδα, τους ανθρώπους και την ιστορία της.
Από πού κατάγεστε;
Οι γονείς μου γεννήθηκαν εδώ. Ωστόσο η καταγωγή του πατέρα μου είναι από τα Μεταλλεία Ταύρου του Πόντου με απώτερη καταγωγή την Αργυρούπολη. Η γιαγιά μου από την πλευρά της μητέρας μου είναι από τη Μαγνησία του Σιπύλου της Μικράς Ασίας και ο παππούς μου από τη Σμύρνη και τα Βουρλά.
Πώς έφτασαν εδώ οι παππούδες σας;
Ήρθαν με την Καταστροφή. Ο πατέρας της μητέρας μου είχε καταταχθεί εθελοντής όταν ήρθε ο Ελληνικός Στρατός στη Σμύρνη, είχε δηλώσει δύο χρόνια νεότερος από την ηλικία του για να πάει στο στρατό –ήταν Έλληνας υπήκοος– και βρέθηκε στον Σαγγάριο. Εκεί τραυματίστηκε, παρασημοφορήθηκε και όταν έσπασε το ελληνικό μέτωπο γύρισε πίσω. Είχε χωριστεί από την οικογένειά του που τον περίμενε στον Βουρνόβα – γιατί ο πατέρας του είχε εκτοπιστεί από τις τουρκικές Αρχές λόγω της εθνικής του δράσης.
Ο προπάππους μου ήταν μεγάλος κτηματίας, σταφιδέμπορος, σταφιδοκαλλιεργητής στα Βουρλά. Στον Βουρνόβα η οικογένεια του παππού μου είχε καταφύγει μαζί με άλλες 4-5 οικογένειες σ’ ένα αγγλικό σχολείο κατά την Καταστροφή. Οι Τούρκοι περικύκλωσαν το σχολείο και εκείνοι αναγκάστηκαν να βγουν έξω. Δολοφόνησαν τον προπάππου μου, την προγιαγιά μου και τρία αδέρφια μικρά. Το ένα από τα παιδιά ήταν μόλις δύο μηνών.
Η μεγάλη αδερφή του παππού μου είχε τραυματιστεί με μια σφαίρα στο σαγόνι, αλλά επέζησε. Βγήκε από το σωρό με τα πτώματα και άρχισε να ψάχνει μήπως είναι κάποιος ζωντανός. Βρήκε ένα από τα αδέρφια της που ήταν δύο ετών. Ήταν ο Κώστας Δαμαλάς που αργότερα ήταν μια από τις δόξες του Απόλλωνα Σμύρνης στην Αθήνα, ή της «Ελαφράς Ταξιαρχίας», όπως ήταν γνωστή η ομάδα. Δύο από τα αδέλφια του προπάππου μου, η Ελένη και ο Βαγγέλης, είχαν πάει να βρουν ψωμί κι έτσι γλίτωσαν.Συνάντησε τη γιαγιά μου τυχαία στο Ναύπλιο. Και η δική της οικογένεια είχε φύγει από τη Μαγνησία με ό,τι υπάρχοντα είχαν μπορέσει να πάρουν μαζί τους. Μου έχει γράψει για κείνες τις στιγμές, με την μεγάλη πυρκαγιά στη Σμύρνη. Τα λόγια της είναι συγκλονιστικά. Κοιμήθηκαν δίπλα σε λογχισμένους· νόμιζαν ότι οι άνθρωποι κοιμόντουσαν εκεί στην παραλία της Σμύρνης.
Στη συνέχεια μπήκαν στο πλοίο και ήρθαν στο Ναύπλιο. Εκεί παντρεύτηκε η γιαγιά τον παππού κι εκεί γεννήθηκε η μητέρα μου. Στη συνέχεια ήρθαν στον Πειραιά και κατοίκησαν στο συνοικισμό της Νέας Κοκκινιάς.
Οι γονείς του πατέρα μου ήρθαν διασκορπισμένοι. Λόγω της εθνικής δράσης του παππού του πατέρα μου, του παπα-Βασίλη Καθρεπτίδη (ήταν μέλος της Δημογεροντίας Μεταλλείων Ταύρου και ο αρχιερατικός προϊστάμενος του Αγ. Γεωργίου). Μάλιστα λέγεται ότι ίσως οι Τούρκοι του άρπαξαν το ένα του παιδί για να τον εκδικηθούν. Έτσι η οικογένεια έφυγε χωριστά γιατί δεχόταν απειλές. Ο πατέρας του πατέρα μου έφυγε μόνος του από τη Μερσίνα και μετά με την Καταστροφή ήρθε η υπόλοιπη οικογένεια. Η γιαγιά μου η Αρχοντία μαζί με τα πεθερικά της κατοίκησαν εδώ. Οι παππούδες μου ήταν ήδη παντρεμένοι και είχαν τον μεγάλο τον θείο μου. Απέκτησαν τέσσερα παιδιά και ο πατέρας μου γεννήθηκε στη Νίκαια. Ο παππούς αναγκάστηκε να αλλάξει το επώνυμό του από Καθρεπτίδης σε Παπαδόπουλος, γιατί ήταν δάσκαλος και ήταν δύσκολο να διοριστεί από το ελληνικό κράτος. Χρημάτισε για 21 χρόνια διευθυντής στο 6ο Δημοτικό Σχολείο Νίκαιας.
Τι θυμάστε από τα παιδικά σας χρόνια;
Κι εγώ και ο αδερφός μου μεγαλώσαμε με τις διηγήσεις αυτών των ανθρώπων. Έχω μάθει να βλέπω με τα μάτια τους, να ακούω με τα αυτιά τους και να μιλάω με τη γλώσσα τους.
Ήταν λοιπόν Γενοκτονία...
Θέλω να σας πω ότι θέλουμε να θυμόμαστε τη Γενοκτονία του μικρασιατικού ελληνισμού και εκεί εντάσσω το 1,5 εκατομμύριο αθώων θυμάτων που περιλαμβάνει τους 353.000 δολοφονημένους και εν αδίκω τελειωθέντες Ποντίους και όλους τους υπόλοιπους Μικρασιάτες.
Θέλουμε λοιπόν να αναγνωριστεί αυτή η γενοκτονία όχι για να εκδικηθούμε, αλλά για να δικαιωθούν τα αθώα θύματα και για να μην επαναληφθεί ποτέ και πουθενά στον κόσμο αυτή η τραγωδία.
Ο ΟΗΕ έχει προσδιορίσει με σαφήνεια τι εννοούμε με τον όρο γενοκτονία, και περί αυτού δεν υπάρχει αμφιβολία. Ωστόσο υπάρχει και κάτι ακόμα. Μιλώ για τη διάρρηξη των συγγενικών και κοινωνικών μας δομών – κι αυτό είναι κάτι που το γνωρίζει μόνο όποιος υποστεί γενοκτονία. Εγώ έχω συγγενείς τους οποίους δεν γνωρίζω και δεν θα γνωρίσω ποτέ. Είναι φοβερό!
Σκεφτείτε ότι στη συνέχεια αυτοί οι άνθρωποι αναγκάστηκαν να συνοικήσουν με άγνωστους ανθρώπους αλλά το ξεπέρασαν γιατί τους ένωνε η κοινή μοίρα της Καταστροφής.
Υπάρχει η άποψη ότι κατά κύριο λόγο ο φόβος των αποζημιώσεων είναι που αποτρέπει την αναγνώριση των εγκλημάτων από την Τουρκία.
Δυστυχώς το θέμα αυτό έχει λυθεί με τη συνθήκη της Λοζάνης. Ο Κεμάλ ζητούσε αποζημίωση από την Ελλάδα και έτσι ο Ελευθέριος Βενιζέλος αναγκάστηκε να εκχωρήσει τη δική μας περιουσία στο τουρκικό κράτος. Δημιουργήθηκε ειδική συνθήκη, έγινε η ανταλλαγή των πληθυσμών. Ωστόσο οι περιουσίες που άφησαν οι Τούρκοι στην Ελλάδα υπολείπονται κατά πολύ συγκριτικά με τον πλούτο που αφήσαμε εμείς στον τόπο μας. Αφήσαμε τα σπίτια μας γεμάτα.
Πιστεύετε ότι μέχρι σήμερα οι Μικρασιάτες, συμπεριλαμβανομένων των Ποντίων, έχουν κάνει τα βήματα που πρέπει για να αναγνωριστεί η Γενοκτονία τα χρόνια που έρχονται;
Όχι! Οφείλαμε να κάνουμε συντονισμένες προσπάθειες. Στο εξωτερικό υπάρχουν επιστήμονες, ιστορικοί, διπλωμάτες, νομικοί οι οποίοι υποστηρίζουν τις θέσεις μας, αλλά για να συνδράμουν θα έπρεπε να έχουμε ένα αρραγές μέτωπο. Κι όχι μόνο ο μικρασιατικός κόσμος αλλά ολόκληρος ο ελληνικός λαός. Γιατί όταν πάσχει ένα κλαράκι από το δέντρο της Ελλάδας, το δέντρο νοσεί ολόκληρο. Είμαστε Έλληνες.
Άρα πιστεύετε ότι υπάρχουν και πολιτικές ευθύνες;
Βεβαίως και υπάρχουν. Με την Ομοσπονδία των Προσφυγικών Σωματείων όταν ανακινήσαμε το θέμα για την Ημέρα Εθνικής Μνήμης, την 14η Σεπτεμβρίου, στην πρότασή μας είχαμε γράψει τη φράση «Ημέρα Γενοκτονίας των θυμάτων από το τουρκικό κράτος». Η Βουλή των Ελλήνων τον Οκτώβριο του ’98 έλαβε ομόφωνη απόφαση για την αναγνώριση της Γενοκτονίας. Το προεδρικό διάταγμα άργησε να υπογραφεί, ενώ όταν τελικά υπογράφτηκε είχαν αφαιρεθεί οι λέξεις «από το τουρκικό κράτος». Διαμαρτυρηθήκαμε αλλά ήταν δύσκολο να αλλάξει πάλι.
Οφείλουμε να γνωρίζουμε και να τα μεταφέρουμε στα παιδιά μας, στις νεότερες γενιές των Ελλήνων, για να γνωρίζουν κι εκείνοι, και να είμαστε σε ειρηνική συμβίωση. Μόνο τότε ζούμε ισότιμα.
Πιστεύετε δηλαδή ότι Ελλάδα και Τουρκία μπορούν να ζήσουν ειρηνικά παρά τα όσα σοβαρά μας χωρίζουν;
Εάν υποθέσουμε ότι υπάρχει αναγνώριση των γενοκτονιών, η συνέχεια θα εξαρτηθεί από τις πολιτικές των δύο χωρών. Και κυρίως της Τουρκίας. Εξάλλου η Ελλάδα αρκετές φορές έχει δείξει ότι στο πλαίσιο της καλής θέλησης κάνει υποχωρήσεις. Ωστόσο επαναλαμβάνω ότι η εποικοδομητική συζήτηση γίνεται όταν οι λαοί και των δυο πλευρών γνωρίζουν.
Πώς μπήκε στη ζωή σας ο σύλλογος Ένωσης Μαγνησίας Μ. Ασίας;
Άρχισα να ασχολούμαι το 1981. Έγινα γενική γραμματέας της Ένωσης Μαγνησίας Μικράς Ασίας. Ένα χρόνο μετά, το 1982, ως εκπρόσωπος της ένωσης βρέθηκα στη Συντονιστική Επιτροπή Προσφυγικών Σωματείων Ελλάδος τότε –υπήρχαν και ποντιακά σωματεία σε αυτή την επιτροπή– που συνεπτύχθη για να τιμήσουμε τα 60 χρόνια από τη Μικρασιατική Καταστροφή.
Εκεί έπεσε η ιδέα όλοι οι Μικρασιάτες να κάνουμε συνέδριο, το οποίο υλοποιήθηκε στο τέλος Δεκεμβρίου του 1984 στη Θεσσαλονίκη. Καρπός του συνεδρίου ήταν η Ομοσπονδία Προσφυγικών Σωματείων Ελλάδος όπου χρημάτισα σε διάφορες θέσεις.
Υπηρέτησα τον κοινό μας στόχο, να καταγράψουμε και να ενώσουμε τον μικρασιατικό κόσμο ώστε να έχουμε κοινό τόπο για να συζητούμε.
Τότε υπήρχε το θέμα του ΤΑΠΑΠ (Ταμείου Ανταλλάξιμης Περιουσίας και Αποκατάστασης Προσφύγων), έως ότου καταργήθηκε. Το 2005 το κράτος δεν μας έδωσε χρήματα ως όφειλε, και πριν από μερικά χρόνια απορροφήθηκε στο υπουργείο Οικονομικών. Όσο για τα ανταλλάξιμα κτήματα, δεν ξέρω πού βρίσκονται. Όπως έλεγε το καταστατικό του ΤΑΠΑΠ, τα κτήματα αυτά ανήκαν στους Μικρασιάτες και τους απογόνους τους.
Το 1991 πέθανε ξαφνικά ο επί πολλά χρόνια πρόεδρος της Ένωσης Μαγνησίας Μικράς Ασίας, ο δημοσιογράφος και λογοτέχνης Κώστας Τρίγκατζης. Από τότε έχω την προεδρία της Ένωσης.
Η Ένωση Μαγνησίας Μ. Ασίας έχει έντονη πολιτιστική δράση. Ποιες είναι οι δράσεις σας και πώς προέκυψε η Ιωνική Λέσχη Ανάγνωσης;
Η Ιωνική Λέσχη Ανάγνωση είναι «παιδί» της Ένωσης. Την ιδρύσαμε το 2013, λειτουργεί στον Κορυδαλλό (Ξενοφώντος και Πελοπίδα 9, Ισόγειο Κοινωνικών Υπηρεσιών Δήμου Κορυδαλλού) και υπεύθυνος είναι ο γενικός γραμματέας της Ένωσης και αδερφός μου Αντώνης Παπαδόπουλος.
Γνωρίζετε τι συμβαίνει με τα προσφυγικά σπίτια στη Νίκαια;
Σε εκείνους τους χώρους των 36 τ.μ. ζούσαν οικογένειες έως και 10 ατόμων. Αυτοί οι άνθρωποι κάπου έπρεπε να πάνε. Η Νίκαια δεν φρόντισε να τους δώσει οικόπεδα στην Άνω Νεάπολη για να φτιάξουν τα σπίτια τους. Κάποια στιγμή, όταν έφυγαν από τη ζωή οι ηλικιωμένοι πρόσφυγες που κατοικούσαν εκεί, τα σπίτια αφέθηκαν στη μοίρα τους.
Τα προσφυγικά σωματεία κάναμε πολλές φορές προτάσεις στο Δήμο για να αγοράσουμε κάποια τετράγωνα προσφυγικών σπιτιών, χρησιμοποιώντας κονδύλια από τα ευρωπαϊκά προγράμματα URBAN, προκειμένου να γίνουν κέντρα πολιτισμού, εκμάθησης μουσικών οργάνων αλλά και να στεγαστεί εκεί κι ένα θεματικό μουσείο, ωστόσο τίποτα δεν έγινε. Τα αίθρια των τετραπολυκατοικιών, εκεί όπου ήταν τα πλυντήρια, μπορούσαν να γίνουν παιδικές χαρές. Ούτε κι αυτή η πρόταση είχε τύχη.
Τουλάχιστον το θέμα του μουσείου προχώρησε;
Όχι. Θα ήθελα να σας πω ότι για το μουσείο υπάρχουν πολλές προτάσεις. Το 1974 ιδρύθηκε μια διασωματειακή ένωση, το «Εθνικόν Μουσείον του Ελληνισμού της Ανατολής», της οποίας υπήρξα μέλος του ΔΣ μετά το 1984. Ο Δήμος Νέας Σμύρνης μας είχε παραχωρήσει το ισόγειο ενός ακινήτου, καθώς θέλαμε να το κάνουμε μουσείο και κέντρο σπουδών, ωστόσο δεν προχώρησε το σχέδιο.
