Η Αγγλική Εταιρεία Ανατολικών Ινδιών ήταν ισχυρότατη με έκταση δραστηριοτήτων από τη Χιλή μέχρι την Κίνα, ενώ είχε το εμπορικό μονοπώλιο της Μεγάλης Βρετανίας με την Ανατολική και τη Νοτιοανατολική Ασία.
Σταδιακά, μάλιστα, μετατράπηκε σε ημιεπίσημο κλάδο της βρετανικής κυβέρνησης στην Ινδία, στο μεγαλύτερο μέρος της οποίας είχε την απόλυτη κυριαρχία. Είχε, μεταξύ άλλων, υπό τον απόλυτο έλεγχό της το λιμάνι της Σιγκαπούρης, παίζοντας παράλληλα έναν τεράστιο ρόλο στην ανάπτυξη πόλεων, όπως η Βομβάη και η Καλκούτα.
Ήταν ένας από τους μεγαλύτερους εργοδότες στη Βρετανία, ενώ προσλάμβανε πολλούς εργαζόμενους και στις περιοχές της δραστηριότητάς της. Στην Ινδία διατηρούσε έναν στρατό εκατοντάδων χιλιάδων ανθρώπων, προκειμένου να εξασφαλίζει την εφαρμογή των απαιτήσεών της, έχοντας και το δικαίωμα συλλογής φόρων.
Διαμόρφωνε την καθημερινή ζωή στη Βρετανία και την Ευρώπη, από το τσάι που κατανάλωναν φανατικά οι Άγγλοι ως τα υφάσματα που χρησιμοποιούσαν για την ένδυσή τους. Μέχρι τα μέσα του 18ου αιώνα, εκτιμάται πως το 50% του εμπορίου που γινόταν στον κόσμο περνούσε μέσα από τα χέρια της.
Τότε και σήμερα
Αρκετές συγκρίσεις έχουν γίνει μεταξύ της Αγγλικής Εταιρείας Ανατολικών Ινδιών και των σημερινών γιγάντων της παγκόσμιας αγοράς. Άλλωστε θεωρείται ότι ήταν η εταιρεία αυτή που διαμόρφωσε τις πολυεθνικές, όπως τις γνωρίζουμε σήμερα. «Η Εταιρεία ήταν αδιαμφησβήτητα σύγχρονη όσον αφορά τις πρακτικές που εφάρμοζε», γράφει ο Νικ Ρόμπινς στο βιβλίο του «Η εταιρεία που άλλαξε τον κόσμο». Επιπλέον, αναφέρει, «όλες οι εταιρείες χρησιμοποιούν πολιτικά και οικονομικά μέσα για την προώθηση των συμφερόντων τους. Σήμερα, αυτό αποκαλείται lobbying».
Ποιοι είναι όμως οι παραλληλισμοί με μια δουλειά τον 18ο αιώνα στην πιο ισχυρή εταιρεία του κόσμου και με μια θέση εργασίας σε μια σύγχρονη πολυεθνική; Μια ματιά στις πρακτικές του τότε είναι ιδιαίτερα αποκαλυπτική για τον κόσμο του σήμερα...
Η εργασία στην Εταιρεία Ανατολικών Ινδιών
Όπως πολλές σύγχρονες πολυεθνικές, έτσι και η Εταιρεία Ανατολικών Ινδιών δεν ήταν απλώς μια πανίσχυρη επιχείρηση αλλά και ένας χώρος όπου πολλοί ονειρεύονταν να εργαστούν. Ο ανταγωνισμός για μια θέση ήταν τεράστιος. Όλα είχαν να κάνουν με τις γνωριμίες που είχε ο καθένας. Ακόμη και για χειρωνακτικές εργασίες στις αποθήκες χρειαζόσουν την έγκριση ενός από τους 24 διευθυντές της εταιρείας. Οι αιτήσεις πάντα ξεπερνούσαν κατά πολύ τον αριθμό των κενών θέσεων.
Για να έχει κανείς την ελπίδα να εξασφαλίσει μια θέση δεν χρειαζόταν απλώς να γνωρίζει κάποιον αλλά και να πληρώσει! Κάθε πρόσωπο θα έπρεπε να καταβάλει μια συμμετοχή 500 λιρών Αγγλίας, ποσό που σήμερα μεταφράζεται σε περίπου 36.000 λίρες. Και όσο πιο σημαντική η θέση, τόσο πιο μεγάλη η συμμετοχή.
Η «καριέρα» στους κόλπους της εταιρείας ξεκινούσε με μια δοκιμαστική περίοδο αμισθί εργασίας - μια πενταετή θητεία αρχικά, που μειώθηκε στα 3 χρόνια το 1778. Τις θέσεις μπορούσαν συνεπώς να διεκδικήσουν μόνο εκείνοι που είχαν μια οικονομική άνεση ώστε να ανταπεξέλθουν στους αυστηρούς όρους που έθετε η εταιρεία.
Γύρω στο 1880 πάντως έγινε αντιληπτό πως η μέθοδος αυτή δεν αποτελούσε απαραίτητα την καταλληλότερη για την επιλογή του προσωπικού. Το 1806, άνοιξε λοιπόν το Κολλέγιο των Ανατολικών Ινδιών, για την εκπαίδευση των υπαλλήλων. Οι υποψήφιοι διδάσκονταν, μεταξύ άλλων, ιστορία, δίκαιο, φυσικές επιστήμες και ασιατικές γλώσσες.
Ορισμένες σύγχρονες εταιρείες προσφέρουν στους εργαζόμενους χώρους όπου μπορούν να ξεκουραστούν και να πάρουν έναν... υπνάκο. Η Εταιρεία Ανατολικών Ινδιών είχε προχωρήσει ακόμη περισσότερο: ορισμένοι εργαζόμενοι ζούσαν μαζί με τις οικογένειές τους σε εγκαταστάσεις της εταιρείας. Όσοι εργάζονταν εκτός Αγγλίας επίσης έμεναν στη δουλειά.
Αυτό είχε να κάνει περισσότερο με τον έλεγχο: οι εγκαταστάσεις όπου έμεναν θύμιζαν κατά κάποιο τρόπο μοναστήρια και οι εργαζόμενοι έτρωγαν, κοιμόντουσαν και προσεύχονταν υπό το άγρυπνο μάτι των προϊσταμένων τους. Αυστηρές ήταν οι προειδοποιήσεις για την κατανάλωση αλκοόλ και την κακοποίηση ιθαγενών.
Μέχρι και την περικοπή των εξόδων που αποφασίστηκε το 1834, τους υπαλλήλους στο Λονδίνο που έφταναν νωρίς στην εργασία τους τους περίμενε δωρεάν πρωϊνό. Στις εγκαταστάσεις στο εξωτερικό, παρέχονταν γεύματα στους εργαζόμενους. Ο βρετανός ιερέας John Ovington που βρέθηκε το 1689 σε μία από αυτές τις εγκαταστάσεις, κατέγραψε πως απασχολούνταν σε αυτές τρεις μάγειρες: ένας Άγγλος, ένας Πορτογάλος και ένας Ινδός, προκειμένου να καλύπτονται τα γούστα όλων.
Οι εργαζόμενοι στο εξωτερικό συχνά επίσης λάμβαναν δώρα ή κοσμήματα από εμπόρους και άλλους που ήλπιζαν σε μια πιο ευνοϊκή μεταχείριση. Η εταιρεία βέβαια πέρασε από πολλά σκαμπανεβάσματα στη διάρκεια της ιστορίας της, βιώνοντας αρκετές περιόδους κακοδιαχείρισης και διαφθοράς. Το 1764 απαγόρευσε την αποδοχή δώρων, η αξία των οποίων ξεπερνούσε ένα συγκεκριμένο ποσό. Η απόφαση αυτή έχει χαρακτηριστεί ως «ένας από τους πρώτους κανόνες επιχειρηματικής ηθικής».
Εργαζόμενοι που ταξίδευσαν στο εξωτερικό για λογαριασμό της εταιρείας είχαν επίσης το δικαίωμα να εμπορεύονται με σκοπό το προσωπικό κέρδος και να συνάπτουν συμφωνίες που δεν σχετίζονταν με εκείνες του εργοδότη τους. Μάλιστα, η εταιρεία τους διέθετε και χώρο στα πλοία της για να μεταφέρουν τα εμπορεύματα που επιθυμούν. «Δεν έδιναν μπόνους όπως σήμερα, αλλά ήταν κατά κάποιο τρόπο μια παρόμοια δομή. Η εταιρεία κρατούσε το κόστος του εργατικού δυναμικού χαμηλό, δίνοντας παράλληλο κίνητρο στους ανθρώπους της να συνεχίσουν να προσπαθούν», σημειώνει ο Ρόμπινς.
Πολλές εταιρείες σήμερα εφαρμόζουν πρακτικές που αποσκοπούν στο να κρατούν τον πελάτη ευχαριστημένο και ακόμη και να τον ψυχαγωγούν, προς όφελός τους βεβαίως. Στις αρχές του 19ου αιώνα, δείπνα που οργανώνονταν για πελάτες της Εταιρείας Ανατολικών Ινδιών κόστιζαν έως και 300 λίρες (19.000 περίπου σήμερα).
Στα τέλη του 18ου αιώνα και στις αρχές του 19ου, οι υπάλληλοι της Εταιρείας Ανατολικών Ινδιών ήταν από τους πιο καλοπληρωμένους της Βρετανίας. Και όσα περισσότερα χρόνια εργάζονταν για την εταιρεία, τόσο ο μισθός αυξανόταν. Και υπήρχαν και οι συντάξεις, οι οποίες μετά το 1813 καταβάλλονταν ανάλογα με τον χρόνο εργασίας στην εταιρεία.
Σίγουρα μπορεί κανείς να εντοπίσει αρκετές διαφορές ανάμεσα στη λειτουργία της Αγγλικής Εταιρείας Ανατολικών Ινδιών, η οποία κυριάρχησε επί 200 χρόνια στην παγκόσμια οικονομία, και των σύγχρονων πολυεθνικών. Διαπιστώνει όμως επίσης ότι ο εργαζόμενος του 21ου αιώνα έχει πολλά περισσότερα κοινά με εκείνον του 18ου αιώνα από όσα πιθανότατα πίστευε ότι έχει.
