Που βρίσκονται οι ρίζες της βασκανίας; Τί ακριβώς είναι αυτό που λέμε «μάτιασμα»; Η βασκανία έχει τις ρίζες της στα αρχαία χρόνια και το πιο πιθανό είναι η διάδοσή της να έφτασε στον ελληνικό χώρο από την Ανατολή και την Χαλδαία. Η παρουσία της ως πίστη και εφαρμογή παρατηρείται επίσης στους αρχαίους Ρωμαίους, στους Εβραίους (οι οποίοι στα φυλακτά που φορούσαν, έγραφαν κείμενα από την Παλαιά Διαθήκη), στους Αιγυπτίους (οι οποίοι ενσωμάτωναν στα εσώρουχά τους κομμάτια από πάπυρο με γραμμένα πάνω τους μυστηριακά κείμενα), στους Πέρσες (οι οποίοι χάραζαν πάνω σε λωρίδες κείμενα για να ξορκίσουν το κακό και τα έδεναν σε διάφορα σημεία του σώματός τους), στους Σλάβους, στους Ινδούς, στους Μαλαίσιους, στους Πολυνήσιους, στους Αφρικάνους (οι οποίοι με την χρήση των γνωστών τοτέμ και χαϊμαλιών- φυλακτών προστατεύονταν) και στους τσιγγάνους.
Οι αρχαίοι ημών πρόγονοι πίστευαν στη βασκανία και δεν ήταν απλά θέμα πίστης που προερχόταν μόνο από το λαό. Ακόμη και μεγάλα αναπτυγμένα πνεύματα της αρχαιότητας, όπως ο Δημόκριτος, ο Αριστοτέλης, ο Πλούταρχος, ο Απολλωνίδης, ο Φίλαρχος, ο Ηλιόδωρος, ο Αλέξανδρος ο Αφροδισιεύς, ο Πλίνιος, ο Βιργίλιος, ο Κικέρων και πολλοί άλλοι έχουν αναφερθεί στη βασκανία.
Χαρακτηριστικά:
Ο Πλούταρχος κάνει αναφορά στο θέμα μιλώντας και για το άτομο που προκαλεί τη βασκανία, εισάγει όμως και την έννοια της αυτοβασκανίας. Την ερμηνεύει ως εξής: “Πολυκίνητος γαρ η όψις ούσα, μετά πνεύματος αυγήν αφιέντος πυρώδη, θαυμαστήν τινά διασπείρει δύναμιν, ώστε πολλά και πάσχειν και ποιείν δι’ αυτής τον άνθρωπον”. (“Καθώς η ματιά είναι πολυκίνητη, σκόρπια γύρω, μαζί με μια πνοή φωτός, σαν τη φωτιά που βγάζει μια θαυμαστή δύναμη, που κάνει τον άνθρωπο να πράττει και να πάσχει πολλά εξαιτίας της”).
Ο Αριστοτέλης αναφέρει «εμπτύει αυτοίς ως μη βασκανθώσιν» (Αριστ. Απ. 347).
Ο Σωκράτης αναφέρει “μη λες μεγάλο λόγο”, “μη μέγα λέγε, μη της βασκανία περιτρέψη τον λόγον τον μέλλοντα” (Πλατ. «Φαίδων» 95Β).
Ο Θεόκριτος αναφέρει “ως μη βασκαθώ δε τρις εις εμόν έπτυσα κόλπον».
Ο Δημοσθένης καταγγέλλει την βασκανία που προκαλεί δυστυχία και αποτυχία των προσπαθειών.
Ο Στράβων(63 – 25 π.Χ.) χαρακτηρίζει τον Τίμαιο το Ταυρομενέο ως βάσκανο, δηλαδή κακόβουλο άνθρωπο ο οποίος μπορεί και ματιάζει γιατί είχε συκοφαντήσει τους Εφέσιους.
Ο Φίλαρχος (έλληνας ιστοριογράφος) αναφέρει ότι κάποιοι λαοί, που κατοικούν κοντά στον Πόντο, με ένα τους βλέμμα μόνο προκαλούν ακόμη και το θάνατο σε παιδιά, αλλά και σε άνδρες.
Ο Δημόκριτος αναφέρει ότι τα μάτια του βάσκανου εκπέμπουν εικόνες που έχουν αισθήσεις και ορμή και φέρνουν μαζί τους τη μοχθηρία και το φθόνο του, επηρεάζοντας και προκαλώντας διαταραχές στον βασκανόμενο.
Ο Λιβάνιος (ρήτορας της Αντιόχειας) ισχυρίζεται ότι η βασκανία επιτυγχάνεται και με τον έπαινο: “γνώριζα πως κάποιο κακό μάτι (βασκανία τις) θα κάρφωνε το βλέμμα του στους γιους σου. Από την φύση του το κακό μάτι καρφώνει όποιον επαινούν οι άλλοι…..ο δαίμονας του φθόνου δεν μπορούσε όμως να ανεχθεί αυτούς τους επαίνους…” (σελ. 281, Έλληνες μάγοι).
Ο Όμηρος κάνει μια σχετική αναφορά όταν μιλάει για τον Οδυσσέα και την Κίρκη λέγοντας “ξορκισμένος με τον απήγανο να ‘σαι”.
Τι είναι η βασκανία
Σύμφωνα με όλα τα λεξικά, η σημασία της λέξης «βασκανία» σχετίζεται με την κακολογία, το φθόνο, την κακεντρέχεια, ενώ η λέξη «βάσκανος» σημαίνει συκοφάντης, κακολόγος, φθονερός, κακοήθης ή και μάγος, γόης. Βασκανία είναι το μάτιασμα που προκαλείται όταν κάποιος κοιτάξει με ζήλια ή φθόνο ή αν σκεφτεί κάτι κακό για κάποιο άλλο άτομο. Αυτός που ματιάζει λέγεται βάσκανος. Η ετυμολογία της λέξης είναι αβέβαιη. «Αν η λέξη δήλωνε αρχικά το περιεχόμενο μαγικών επικλήσεων, τότε ίσως συνδέεται με θρακοϊλλυρική λέξη αντίστοιχη των ρημάτων φημί, φάσκω «λέγω», πράγμα που ενισχύεται από τον παράλληλο τύπο φασκαίνω (του βασκαίνω)» (Μπαμπινιώτης Γ.).
Πιο αναλυτικά, θα μπορούσαμε να πούμε ότι η βασκανία είναι το μάτιασμα του ολιγόπιστου από άτομα, τα οποία επικαλούμενα αντίθεες- σατανικές δυνάμεις που, μπορούν να το επηρεάσουν με λόγια, με έργα ή και με σκέψεις. Βασκανία είναι το να προκαλείς μόνο με ένα βλέμμα ή με έναν παράδοξο μορφασμό του προσώπου ασθένεια, πόνο, κακοτυχία ή και θάνατο σε έναν άνθρωπο (κυρίως μικρά παιδιά), ζώο (ιδιαίτερα στο άλογο και τα οικόσιτα), φυτό (πάνω στην ανθοφορία του), χρήσιμο ή πολύτιμο αντικείμενο (αργαλειός, κρύσταλλα). Και, όμως, μπορεί να φανεί παράξενο, η αλήθεια, όμως, είναι ότι το κακό το μάτι δεν πιάνει μόνο τους ανθρώπους αλλά και κάθε ζωντανό οργανισμό ή άψυχο αντικείμενο, που μπορεί να «μαγέψει» με την ομορφιά του και να αποτελέσει αιτία του φθόνου (αρνητική έκφραση του ματιάσματος) αλλά και του θαυμασμού (θετική έκφραση του ματιάσματος) από τους άλλους. Η αντίληψη για την επίδραση που μπορεί να ασκήσει το κακό το μάτι εκφράζεται με τη φράση: “Το μάτι ξεριζώνει δέντρα και ραγίζει την πέτρα”.
Όταν κάποιος είναι ματιασμένος εμφανίζει συμπτώματα διαφορετικής έντασης. Μπορεί να ξεκινήσει από μια απλή αδιαθεσία και να συνεχιστεί με έντονο πονοκέφαλο, τάση υπνηλίας και χασμουρητά σε συνδυασμό με δάκρυσμα των ματιών, μπορεί να έχει τάση για εμετό, κρυάδες, κοκκινίλες στο πρόσωπο, ίλιγγο, σπασμούς ή τικ στα μάτια.
Αυτοί συνήθως που ματιάζουν είναι όσοι έχουν έντονα μάτια. Για παράδειγμα, λέγεται ότι οι έχοντες γαλανά μάτια ματιάζουν εύκολα, αλλά τους ίδιους δεν τους πιάνει το μάτι. Επίσης, ματιάζουν όσοι έχουν ενωμένα φρύδια, αλλά και τα άτομα που τους έκοψε απότομα από το θηλασμό η μάνα τους. Οι σαββατογεννημένοι, οι γυναίκες με μεγάλα μάτια, δόντια και στήθη είναι, επίσης, άτομα βάσκανα. Οι πιο συχνές εκφράσεις που ακούγονται για τα άτομα που ματιάζουν είναι οι εξής: «αυτός με το μάτι του έσκασε ένα βόδι», «καθρέφτη έσπασε με το μάτι της».
Δεν είναι εύκολο να ξεφύγουμε από το κακό το μάτι, εκτός αν φοράμε ένα φυλακτό (που συνήθως είναι φτιαγμένο από σκόρδο [“φτου σκόρδα στα μάτια σου”, λέμε], λιβάνι, άγια λείψανα, πυρίτιδα), το βαφτιστικό μας σταυρό ή το γνωστό και πιο σύνηθες ματόχαντρο. Γενικότερα υπάρχει η πεποίθηση ότι, όταν φοράμε ένα φυλακτό με χάντρες, πέτρες και άλλα παρόμοια, η προσοχή του βάσκανου εστιάζεται στο όμορφο κόσμημα και ενώ το τελευταίο δεν τον αφήνει να ασχοληθεί με το πρόσωπο του ατόμου, με αποτέλεσμα ο «υποψήφιος ματιασμένος» να ξεφεύγει από το κακό το μάτι. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι τα πολλά στολίδια που βάζουν πάνω στα άλογα και τα γαϊδούρια, που εκτός από το γεγονός ότι έχουν και καλλωπιστική χρήση, προστατεύουν επίσης τα ζώα από το κακό μάτι. Το φτύσιμο στον κόρφο είναι από τους πλέον διαδεδομένους τρόπους αποφυγής, ενώ το να φοράμε ανάποδα τα ρούχα μας ή να κάνουμε χειρονομίες (να βάζουμε τον αντίχειρα ανάμεσα στον δείκτη και το μεσαίο δάχτυλο ή η κλασσική ελληνική μούντζα) αποτελούν επίσης μέσα προφύλαξης από το μάτι. Το ρόδι θεωρείται επίσης ως άμυνα, γιατί είναι ο συμβολικός καρπός της ευφορίας, του πλούτου και της τύχης, ενώ και οι κόκκινες κορδέλες, λόγω χρώματος και της σύνδεσής τους με πολλά ήθη και έθιμα.
Ο λαός αναφέρει ότι αυτός που ξεματιάζει πρέπει να έχει σωματική αλληλεπίδραση με το ματιασμένο για να υπάρχει επιτυχία. Πέραν της σωματικής επαφής μέσω της αφής, που πρέπει να έχουν, υπάρχουν πολλοί ακόμη τρόποι για να γίνει το ξεμάτιασμα, όπως:
Να μετρήσει από το 1 ως το 40 και αντίστροφα πάνω στο ματιασμένο, χωρίς να μπερδευτεί. Αν μπερδευτεί, και μάλιστα πολλές φορές, σημαίνει ότι το άτομο είναι πολύ ματιασμένο.
Σε ένα ποτήρι ή πιάτο με νερό στάζουν 6 σταγόνες λάδι από το καντήλι και λέγοντας μια ευχούλα, αν διαλυθεί το λάδι τότε το άτομο είναι ματιασμένο.
Μέσα σε νερό πετάμε 3 κάρβουνα και αν βουλιάξουν τότε υπάρχει μάτιασμα.
Μετρώντας ένα σπάγκο ή ένα μαντήλι, πετάμε αλάτι στη φωτιά και αν ακουστεί κρότος τότε το άτομο είναι ματιασμένο.
Μετράμε τις 12 ή 13 τρύπες του σώματός μας (ανάλογα με το φύλο- άνδρας, γυναίκα) τρεις φορές και λέμε “φτου φτου φτου”.
Ξεματιάσματα ανά τον κόσμο
Περνάμε όλο το πρόσωπο του ματιασμένου με ένα άβραστο αυγό και ύστερα το σπάμε.
Σπάμε ένα αυγό στο σκοτάδι ή σε σκιερό μέρος ή όχι σε εύκολα ορατό μέρος.
Σπάμε ένα αυγό και σχηματίζουμε ένα σταυρό στο προσκεφάλι του ματιασμένου.
Πετάμε ένα αυγό μέσα σε θάμνους ή πάνω σε ένα δέντρο (αν το δέντρο είναι το “θύμα”).
Τοποθετούμε ένα σπασμένο αυγό σε πιάτο και το αφήνουμε δίπλα στο κρεβάτι του ματιασμένου.
Ο ματιασμένος να πιει τρεις γουλιές αγιασμού.
Ο ματιασμένος να κάνει μπάνιο με αγιασμό.
Ο ματιασμένος να φτύσει τρεις φορές στο βάσκανο.
Να πιει ο ματιασμένος μείγμα από πτυσίματα μιας ομάδας ανθρώπων μέσα σε αγιασμό.
Η αποκάλυψη του τρόπου που ξεματιάζουμε, σύμφωνα πάντα με τη λαϊκή σοφία, πρέπει να γίνεται την Μεγάλη Πέμπτη, ενώ επίσης λέγεται ότι ο τρόπος του ξεματιάσματος πρέπει να μεταφέρεται από άνδρα σε γυναίκα και από γυναίκα σε άνδρα και ποτέ μέσω του ίδιου φύλου. Άλλοι λένε ότι το ξεμάτιασμα διδάσκεται τη Μεγάλη Παρασκευή και μόνο από άνδρα. Διαφορετικά το ξεμάτιασμα δεν πετυχαίνει!
